Shfaqja e bombës bërthamore pas Luftës së Dytë Botërore, dhe sulmet e Shteteve të Bashkuara në qytetet japoneze të Hiroshima dhe Nagasaki në 1945 ndryshuan jo vetëm natyrën e luftës në vetvete, por edhe objektivat e saj. Siç vëren Barash (2018): “deri atëherë qëllimi kryesor i forcave ushtarake kishte qenë gjoja fitimi i luftërave. Që tani e tutje (pas vitit 1945), qëllimi kryesor i saj duhet të jetë shmangia e tyre”. Edhe pse shfaqja e bombës bërthamore nuk krijoi menjëherë idenë e doktrinës së parandalimit bërthamor, pasi SHBA ishin fuqia e vetme që mund t’i përdorte ato, zhvillimi i aftësive bërthamore nga Bashkimi Sovjetik në vitin 1949 padyshim që ndikoi doktrinën ushtarake të ish (Arbatov, 2019). Krijimi i armëve bërthamore sovjetike dhe bombarduesve ndërkontinental dhe raketave të mëvonshme si mjete dërgese i privoi forcat amerikane nga monopoli i shkurtër i armëve bërthamore dhe imuniteti i saj territorial pas dy oqeaneve (Arbatov, 2019).
Prandaj, në agimin e Luftës së Ftohtë dhe në formimin e hershëm të dy poleve, ideja e parandalimit bërthamor doli në ballë të politikëbërësve në të dy blloqet. Që atëherë, klubi i shteteve që posedojnë aftësi bërthamore është shtuar ndjeshëm me shtimin e Kinës, Mbretërisë së Bashkuar, Francës, Indisë, Pakistanit, Izraelit dhe Koresë së Veriut. Sot, çdo qeveri që ka armë bërthamore këmbëngul që zotërimi i tyre të pengojë sulmet kundër tyre nga kërcënimi i hakmarrjes katastrofike. Ky koncept mund të përshkruhet gjithashtu si kërcënimi i shpërqendrimit të siguruar të ndërsjellë (MAD) që pavarësisht “çmendurisë” së tij është deklaruar se në fakt parandalon shtetet nga fillimi i luftërave dhe ka kontribuar në ruajtjen e paqes globale (shih Waltz, 1981). Prandaj, rritja e arsenaleve kombëtare bërthamore vazhdoi gjatë gjithë Luftës së Ftohtë me SHBA-në gjatë viteve 1960 dhe Bashkimin Sovjetik në fund të viteve 1980 (Arbatov, 2019).
Parandalimi bërthamor mund të shërbejë si një shtyllë e sigurisë ndërkombëtare me një rezervë thelbësore: domethënë, se mund të funksionojë vetëm në lidhje me negociatat dhe marrëveshjet për kufizimin, reduktimin dhe mospërhapjen e armëve bërthamore. Pa kontrolle të tilla, parandalimi bërthamor bëhet i tërbuar. Ajo nxit pafund garën e armatimeve, i sjell fuqitë e mëdha në prag të luftës bërthamore në çdo krizë serioze dhe ndonjëherë vetë dinamika e parandalimit bërthamor mund të nxisë konfrontim.
Prandaj OKB-ja dhe komuniteti ndërkombëtar duhet të përshpejtojnë dhe kombinojnë më tej veprimet e tyre për të ndjekur nënshkrimin dhe ratifikimin e traktatit të fundit të OKB-së nga nëntë shtetet me arsenal bërthamor. Megjithatë, disa hapa të parë do të ishin rritja e fuqisë së Agjencisë Ndërkombëtare të Energjisë Atomike (IAEA) për kontrollin e mëtejshëm të proceseve të pasurimit të uraniumit në nivel global, për të vazhduar reduktimin e përmasave të forcave bërthamore në të gjitha shtetet që i zotërojnë ato dhe për të rritur bashkëpunimin dypalësh dhe për promovojnë paralajmërime të hershme në një konfrontim të ardhshëm midis fuqive bërthamore. Doktrina e parandalimit bërthamor mund t’i ketë shërbyer paqes në gjysmën e dytë të shekullit të njëzetë, por në mijëvjeçarët e rinj ku kalojmë nga unipolariteti në një sistem shumëpolar me pasiguri të ngritur dhe një riformësim të ekuilibrit të fuqisë globale.
Referencat: Instituti Evropian për të Drejtën Ndërkombëtare dhe Marrëdhëniet Ndërkombëtare.
Nijazi Halili
