Aktualisht 40% e emetimeve totale të gazeve serrë në botë vijnë nga sektori i energjisë dhe për këtë arsye është e qartë se nëse duam të reduktojmë emetimet e gazrave serrë, sektori i energjisë është një industri që meriton vëmendje të madhe. Meqenëse jo të gjitha burimet e energjisë ndotin në të njëjtën mënyrë, shumë vende po përpiqen të rrisin gradualisht prodhimin e energjisë nga burimet e rinovueshme ose ‘të gjelbra’, në atë tranzicion ekologjik ose dekarbonizim. Në këtë kontekst, energjia bërthamore nganjëherë referohet si një burim i pastër nga disa, ndërsa të tjerë argumentojnë me më shumë maturi nevojën për ta përdorur atë të paktën si lëndë djegëse ‘transit’, paralelisht me gazin natyror, në mënyrë që të mbështetet plotësisht në burimet e rinovueshme.
Për prodhimin e energjisë bërthamore, minierat, transporti dhe përpunimi i uraniumit prodhojnë emetime, si dhe procesi i gjatë dhe kompleks i ndërtimit të termocentraleve bërthamore dhe prishjes së vendeve të çmontuara. Mbetjet bërthamore janë ndoshta problemi më i madh përsa i përket ndikimit mjedisor, pasi ato duhet të transportohen dhe ruhen në kushte strikte dhe të kenë një ndikim afatgjatë mjedisor që ende nuk është përcaktuar .
Të mërkurën, më 2 shkurt, Komisioni Evropian propozoi shpalljen e energjisë bërthamore dhe gazit natyror fosil si ‘investime të qëndrueshme’. Kjo vë në pikëpyetje neutralitetin klimatik dhe tranzicionin energjetik të Evropës, dhe gjithashtu mund të rrisë varësinë tonë nga importet e karburanteve fosile, përfshirë edhe nga Rusia. Objektivi i deklaruar i taksonomisë së BE-së, i cili është një dokument që përcakton se cilat burime janë të gjelbra dhe cilat jo, është të parandalojë larjen e gjelbër dhe të ndihmojë investitorët të identifikojnë aktivitetet ekonomike në përputhje me objektivat tona mjedisore dhe klimatike. Rregullorja e taksonomisë parashikon tre lloje aktivitetesh: me karbon të ulët (neni 10(1)), kalimtar (neni 10(2)) dhe mundësues (neni 16). Duke marrë parasysh këtë ndarje sipas llojit të aktivitetit, Komisioni përfshin aktivitete të caktuara në sektorin bërthamor dhe të gazit në kategorinë e dytë të aktiviteteve, pra aktivitetet kalimtare të Rregullores së Taksonomisë. Sipas këtij dokumenti, këto aktivitete nuk mund të zëvendësohen ende nga alternativa teknologjikisht dhe ekonomikisht të mundshme me karbon të ulët, por ato kontribuojnë në zbutjen e ndryshimeve klimatike dhe kalimin në një ekonomi neutrale ndaj klimës në përputhje me objektivat klimatike të BE-së.
Në mënyrë që investimet në gaz të konsiderohen “të gjelbra”, termocentralet e reja do të duhet të zëvendësojnë më shumë impiante ndotëse, duke prodhuar emetime më pak se 270 gram CO² për kilovat orë, megjithëse ekspertët gjatë konsultuave sugjeruan një prag prej 100 gramësh. Përveç kësaj, ata do të duhet të marrin të gjitha autorizimet e nevojshme për të filluar funksionimin deri më 31 dhjetor 2030. Rregullorja parashikon gjithashtu që kapaciteti prodhues i termocentraleve të reja nuk duhet të kalojë 15% të kapacitetit të zëvendësuar, gjithashtu duhet të jetë në përputhje me “të ulët- gaz emetues” dhe duhet të përdorë “të paktën 30% të rinovueshme [si biogazi ose hidrogjeni jeshil] ose gaz me emetim të ulët nga 1 janari 2026”, duke u rritur në 55% nga 2030 dhe duke përfunduar tranzicionin deri më 31 dhjetor 2035.
Disa grupe interesi pohojnë se energjia atomike nuk prodhon emetime. Një shembull është kompania austriake Enco, e cila ofroi këshilla për qeverinë holandeze në të cilën deklaroi se ky burim energjie nuk gjeneron emetime CO². Por neutraliteti i një opinioni të tillë mund të vihej në pikëpyetje, pasi Enco u themelua nga ish anëtarë të Agjencisë Ndërkombëtare të Energjisë Atomike (IEA) dhe vazhdon të ketë kontakte të rregullta me palët e interesuara në këtë sektor.
Nga ana tjetër, gjatë Konferencës së OKB-së për Ndryshimet Klimatike 2021, e njohur gjithashtu si COP26 , Instituti kërkimor Scientists for Future (S4F) ka prodhuar një raport që deklaron se energjia bërthamore padyshim ndikon në rritjen e nivelit të karbonit.
Me përshpejtimin e krizës klimatike, energjia bërthamore dhe përdorimi i saj në të ardhmen janë vënë sërish në pikëpyetje. Aktualisht, pjesa e saj në prodhimin global të energjisë elektrike është rreth 10%. Ka shumë polemika rreth energjisë bërthamore dhe shumë shkencëtarë, organizata ndërkombëtare, etj., njohin rolin e energjisë bërthamore në ndjekjen e neutralitetit të klimës dhe përfundimit të epokës së karburanteve fosile. Përvoja e prodhimit të energjisë bërthamore në dekadat e fundit tregon rreziqet e konsiderueshme teknike, ekonomike dhe sociale të përfshira. Fatkeqësitë që përfshijnë lëshimin e materialit radioaktiv janë gjithmonë një mundësi reale, siç ilustrohet nga aksidentet e mëdha në Three Mile Island, Çernobil dhe Fukushima. Gjatë viteve, aksidente të panumërta kanë ndodhur kudo ku është përdorur energjia bërthamore. Nuk mund të pritet një besueshmëri dukshëm më e madhe nga SMR-të (“reaktorët e vegjël modularë”) që janë duke u projektuar aktualisht . Ekzistojnë gjithashtu kosto të konsiderueshme, shpesh të paqarta, të çmontimit të termocentraleve bërthamore dhe ruajtjes së sigurt të mbetjeve radioaktive. Sipas shumë analizave shkencore, arritja e objektivave ambicioze klimatike (dmth ngrohja globale midis 1.5° dhe më pak se 2° Celsius) është e mundur me energjitë e rinovueshme, të cilat janë gjithashtu shumë më të lira se energjia bërthamore. Meqenëse termocentralet bërthamore nuk janë gjithashtu të sigurueshme komercialisht, rreziqet e natyrshme në funksionimin e tyre duhet të përballohen nga shoqëria në përgjithësi. Për më tepër, konceptet e tanishme SMR dhe të ashtuquajturat Gjenerata IV (jo e lehtë me ftohje me ujë) mund të konsiderohen të paarritshme teknologjikisht dhe larg qëndrueshmërisë komerciale.
Duke klasifikuar gazin me lëndë djegëse fosile dhe një burim energjie të paqëndrueshëm dhe shumë të shtrenjtë si ato bërthamore si energji të gjelbër, Komisioni Evropian rrezikon të vonojë tranzicionin energjetik të Evropës, sepse ka disa studime që hedhin dyshime serioze mbi qëndrueshmërinë e prodhimit të energjisë nga këto dy burime.
Nijazi Halili
New York Academy of Science, USA
