Iluminizmi apo epoka e arsyes është periudhë ose lëvizje e viteve 1650 deri në vitet 1780 e më pas. Gjatë kësaj periudhe, forcat intelektuale të Evropës ia vunë theksin arsyes (racionalizmi), analizës dhe individualizmit, përballë linjave tradicionale të autoritetit. E kanë vënë në lëvizje filozofët dhe intelektualët lokalë në kafenetë urbane, në sallone dhe në lozhat e masonëve. Ithtarët e iluminizmit e kanë vënë në dyshim dhe e kanë sfiduar autoritetin e institucioneve që kanë qenë thellë të rrënjosur në shoqëri, si për shembull Kisha katolike, ndaj janë angazhuar për reformën e shoqërisë të bazuar në tolerancë, në shkencë dhe në skepticizëm. Shumë filozofë dhe dijetarë i takonin asaj periudhe. Prej tyre, më të njohur kanë qenë Frensis Bejkën (Francis Bacon, 1562-1626), Rene Dekart (René Descartes, 1596-1650), Xhon Lok (John Loock, 1632-1704), Baruh de Spinoza (Baruch de Spinoza, 1632-1677), filozofi francez, hugenot i cili më 1681 u largua në Holandë, Pjerë Bejl (Pierre Bayle, 1647-1706), Volteri (Voltaire, 1694-1778), filozofi irlandez i një familjeje skoceze, Fransis Haçëson (Francis Hutcheson, 1694-1746), Dejvid Hjum (David Hume, 1711-1776), juristi, filozofi, ekonomisti dhe politikani italian, Cesare Bekaria (Cesare Beccaria, 1738-1794) dhe Isak Njutni (Isaac Newton, 1642-1727). Iluministë më të njohur në Gjermani kanë qenë shkrimtari, filozofi, dramaturgu, publicisti dhe kritiku i artit, Gotold Efraim Lesing (Gotthold Ephraim Lessing, 1729-1781), shkrimtari rus Nikolai Novikov (Nokolay Ivanoviç Novikov, 1744-1818), filozofi dhe shkrimtari gjerman, Hermann Samuel Reimarus (1694-1768), fizikani, satiriku dhe anglofili gjerman, Xhorxh Kristof Lihtenberg (Georg Cristoph Lichtenberg, 1742-1799) dhe Imanuel Kanti (Immanuel Kant, 1724-1804). Të gjithë këta ndikuan në shoqëri duke botuar punime tejet të popullarizuara. Nën ndikimin e ideve të iluminizmit shumë sundimtarë janë takuar me intelektualët e asaj periudhe dhe janë përpjekur t’i vënë në përdorim reformat e tyre, duke zbatuar parimin e tolerancës dhe duke pranuar bashkëjetesën e religjioneve të ndryshme. Kështu filloi procesi që më vonë do të njihet si absolutizëm iluminist.
Në të njëjtën periudhë të iluminizmit, filloi revolucioni shkencor, me në krye Isak Njutnin (Isaac Newton).
Idetë dhe pikëpamjet e reja janë përhapur në kontinent. Për t’iu shmangur teksteve përjashtimisht religjioze, është potencuar edhe rritja e shkrimi-leximit, d.m.th. e shkollimit apo e arsimimit. Ndër veprat më të rëndësishme të iluminizmit ka qenë Enciklopedia (Encyclopédie, 1751-1772) që e kanë drejtuar Deni Didëro (Denis Diderot), ndërsa pas vitit 1759 – d’Alamberi (Jean le Rond d’Alembert). Bashkë me shkrimtarin, filozofin dhe teoricienin e parë modern mbi shtetin Monteskjë (Charles-Louis de Secondat Montesquie, 1689-1755), shkrimtarin dhe filozofin francez, Volter (François-Marie Arouet Voltaire, 1694-1778) dhe shkrimtarin e filozofin francez Zhan-Zhak Ruso (Jean-Jacques Rousseau, 1712-1778), rrethi i enciklopedistëve, në pikëpamje filozofike ka qenë më radikal. Këtu bëjnë pjesë edhe filozofi francez, Helvecius (Claude Adrien Helvétius, 1715-1771) dhe filozofi, enciklopedisti dhe shkrimtari francez/gjerman, Holbah (Paul-Henri Thiry, Baon d’Holbach, 1723-1789). U shitën rreth 25.000 kopje të kësaj enciklopedie në 35 vëllime. Gjysma e tyre, jashtë Francës. Veprat letrare si “Fjalor filozofik” (Dictionnaire philosophique, 1764) dhe “Letra filozofike” (Lettres philosophiques, 1733) të Volterit, lektyra revolucionare që i përhapnim idealet e iluminizmit. Disa prej këtyre idealeve patën ndikim të madh dhe vendimtar gjatë Revolucionit francez të vitit 1789. Pas revolucionit, pasoi një lëvizje intelektuale e kundërt, e njohur si romantizëm.
Nocioni “iluminizëm” – (në gjermanisht Aufklärung, anglisht Enlightenment, italisht illuminismo) vjen nga filozofia frënge si ekuivalent i nocionit francez lumière – dritë. I pari e ka përdorur autori francez Dybo (Jean-Baptiste Dubos, 1670-1742) në vitin 1733, ndërsa në përdorim të rëndomtë hyri rreth vitit 1751. Mirëpo, historianët kurrë nuk janë pajtuar rreth përkufizimit të iluminizmit, as zhvillimit kronologjik apo shtrirjes gjeografike të tij. Se ç’kuptohet me nocionin “iluminizëm”, dijetarët anglezë u pajtuan vetëm kah fundi i shekullit XIX.
Historiografia e iluminizmit filloi pothuajse në të njëjtën kohë kur edhe vetë periudha, nga veprat e figurave të iluminizmit, të cilët kanë shkruar për veprat e veta. Element mbizotërues është koncepti intelektual që kanë mbrojtur. Vepra e d’Alamberit “Trajtesë paraprake për Enciklopedinë” (Discours sur l’Encyclopédi, 1919) ia ofron lexuesit pasqyrën e historisë së iluminizmit si dhe listën kronologjike të arritjeve në lëmin e diturisë së përgjithshme, prej të cilave Enciklopedia (Encyclopédie) është paraqitur si kulmi i arritjeve. Shembulli tjetër, më tepër filozofik i kësaj është gara në të shkruarit e eseve, e organizuar në vitin 1783 nga revista e Berlinit “Berlinische Monatsschrift“. Titulli i temës ka qenë “Ç’është iluminizmi?” Në atë kohë, garat në të shkruar kanë qenë dukuri e zakonshme. Një prej atyre që janë paraqitur ka qenë edhe filozofi gjerman me prejardhje hebraik Moses Mendelson (Moses Mendelssohn, 1729-1786). Ky e ka përkufizuar iluminizmin si një proces me të cilin njeriu edukohet për ta përdorur arsyen (Jerusalem, 1783). Përgjigje ka shkruar edhe filozofi gjerman, njëri prej mendimtarëve qendrorë të iluminizmit, Imanuel Kant (Immanuel Kant, 1724-1804). Ky e ka përkufizuar iluminizmin si “çlirim i njeriut nga përkujdesja që vetë ia ka imponuar vetes”, nga përkujdesja e përshkruar si “paaftësi e njeriut për ta shfrytëzuar gjykimin e vet, pa qenë i orientuar nga jashtë.” Iluminizmi për Kantin është: “rritje e njerëzimit pas kaq kohësh, emancipim i vetëdijes së njeriut nga gjendja e papjekur e mosdijes”, d.m.th. dalje e njeriut nga gjendja e padijes. Sipas historianit britanik Roj Porter (Roy Porter, 1946-), teza e çlirimit të mendjes së njeriut nga gjendja dogmatike e mosdijes, e cila sipas interpretimit të tij, në atë kohë ka qenë prevalente (mbizotëruese), përbën thelbin e asaj që ka dashur të arrijë epoka e iluminizmit. Ndërkaq, sipas filozofit dhe prozatorit anglez, i cili studimin e matematikës dhe të filozofisë e kreu në universitetin e Kembrixhit (Cambrdge), laureat i çmimit “Nobel” për letërsi (1950), Bertrand Rasel (Bertrand Russell, 1872-1970), iluminizmi është fazë e një zhvillimi shkallëzor, që ka filluar qysh në antikë, ndërsa arsyeja dhe rishqyrtimi i rendit ekzistues kanë qenë ideale të përhershme gjatë gjithë historisë. Raseli sqaron se iluminizmi më në fund doli nga reaksioni protestant ndaj kundër-reformës katolike, kur qëndrimet filozofike të dyqind viteve të fundit, më në fund janë kristalizuar në koncept koherent mbi botën. Raseli konsideron se shumë qëndrime filozofike, si parapëlqim i demokracisë ndaj monarkisë, në fillim u paraqitën ndër protestantët e fillimit të shekullit XVI si arsye tim i dëshirës së tyre për t’i shkëputur marrëdhëniet me papën dhe me Kishën katolike. Ndonëse shumë prej atyre idealeve më vonë i kanë marrë edhe katolikët gjatë shekullit XVIII, sipas mendimit të Raselit iluminizmi është manifestim kryesor i ndarjes që e kishte filluar kleriku gjerman, figurë qendrore e reformacionit protestant, Martin Luteri (Martin Luther, 1483-1546).
Në vitin 1991, historiani francez Rozhe Çartie (Roger Chartier, 1945-) sqaron se iluminizmi është sajuar në periudhë më të vonshëm, për arritjen e qëllimeve politike. Ai pohon se tekstin themelor të kanoneve të iluminizmit e kanë sajuar udhëheqësit e Revolucionit francez, duke zgjedhur autorë të caktuar dhe duke i identifikuar ata me lëvizjen e iluminizmit, me qëllim që ta legjitimojnë agjendën e vet politike republikane. Shkrimtari britanik Xhonatan Israeli (Jonathan Israeli, 1946-) i hedh poshtë përpjekjet e historianëve postmodernë dhe marksistë për t’i interpretuar idetë revolucionare të asaj periudhe si nënprodukte të padiskutueshme të transformimeve sociale dhe ekonomike. Në vend të kësaj, ai është fokusuar në historinë e ideve në periudhën prej vitit 1650 deri në fund të shekullit XVIII. Ai pohon se vetë idetë kanë shkaktuar ndryshime të cilat më në fund kanë sjellë revolucione kah fundi i shekullit XVIII dhe në fillim të shekullit XIX. Israeli sqaron se deri në vitet 1650 e këndej, qytetërimi perëndimor është bazuar “në bërthamën gjerësisht të pranuar të fesë, të traditës dhe të autoritetit”.
Deri në atë periudhë, pjesa më e madhe e trajtesave intelektuale janë sjellë rreth “konfesionales”, d.m.th. rreth çështjeve katolike, luterane, kalviniste dhe anglikane. Qëllimi kryesor i këtyre diskutimeve ka qenë të përcaktohet se cili bllok fetar do të ketë “monopolin mbi të vërtetën dhe titullin e autoritetit, të dhënë nga Zoti.” Pas kësaj periudhe, çdo gjë që më parë ka qenë bazuar në traditë, tani është vënë në dyshim dhe shpesh është zëvendësuar me koncepte të reja në dritën e mendimit filozofik. Pas gjysmës së dytë të shekullit XVII dhe gjatë shekullit XVIII, “është përhapur procesi i përgjithshëm i racionalizimit dhe i shekullarizimit dhe shpejt e ka nxjerr në rend të dytë hegjemoninë, me shkuj të vjetër të teologjisë në lëmin e dijes”, kështu që shqyrtimet religjioze janë bërë të rëndësisë dytësore, në dobi të kontekstit ekscesues të konfrontimit midis fesë dhe skepticizmit.
Shënim: Iluminizmi hebraik shpesh quhet Haskala. Është një lëvizje intelektuale e hebrenjve apo iluminizëm hebraik i shekullit XVIII dhe XIX në Evropën Qendrore dhe Lindore, me ndikim të caktuar edhe në Evropën Perëndimore dhe në botën myslimane.
Periudha kohore – Studiuesit nuk janë të një mendimi rreth fillimit të saktë të epokës së iluminizmit. Si fillim i iluminizmit, më së shpeshti merret fillimi i shekullit XVIII (1701) apo mesi i shekullit XVII (1650). Po qe se fillimi i tij shkon pas deri në mes të shekullit XVII, atëherë del se iluminizmi i ka prejardhjen nga trajtesa e Dekartit (Descartes) “Traktat për metodën” (Discours de la méthode) të botuar në vitin 1637. Në Francë, si fillim i iluminizmit, shesh konsiderohet vepra “Parime të matematikës” (Principia Mathematica) e Isak Njutnit (Isaac Newton), e viti 1687. Shumë historianë dhe filozofë konsiderojnë se iluminizmi ja filluar kur Dekarti (Descartes) bazën epistemiologjike e ka zhvendosur nga autoriteti i jashtëm në vërtetësinë e brendshme, me frazën e tij cogito ergo sum (mendoj, ndaj ekzistoj) të shpallur në vitin 1637 te “Discours de la méthode”.
Si fund të iluminizmit, shumë dijetarë e marrin fundin e shekullit XVIII ose Revolucionin francez, 1789 apo fillimin e luftërave të Napoleonit (1804-1815). Përveç kësaj, nocioni “iluminizëm” konsiderohet anakronik dhe shpesh përdoret edhe për periudhat e tjera. Në veprën e vet “Dialektika e iluminizmit”, filozofi dhe sociologu gjerman, i njohur për teorinë kritike, si anëtar i Shkollës për Kërkime Sociale në Frankfurt, Maks Horkhajmer (Max Horkheimer, 1895-1973) dhe filozofi, sociologu, psikologu, muzikologu dhe kompozitori gjerman, i njohur për teorinë kritik të shoqërisë, Teodor Adorno (i lindur Theodor Ludwig Wiesengrund, 1903-1969) shohin zhvillimin e hovshëm të shoqërisë në shekullin XX, si pasojë e vonshme e iluminizmit: “Njerëzit e kanë shpallur veten zota të botës, të çliruar nga magjia, e vërteta kuptohet si sistem, racionalja është bërë instrument dhe ideologji me të cilët aparatet e forcës e ruajnë pushtetin, qytetërimi ka rrëshqitur në barbari dhe në fashizëm, efektet qytetëruese të iluminizmit janë shndërruar në të kundërtën e tyre. Kjo është pikërisht pasojë e strukturës problematike të mënyrës së të menduarit në iluminizëm.
Filozofi dhe sociologu gjerman i traditës së teorisë kritike dhe të pragmatizmit, Jyrgen Habermas (Jürgen Habermas, 1929-) nuk pajtohet me pikëpamjet e mësuesve të vet – të Adornos dhe të Horkhajmerit për iluminizmin si proces i rënies. Ai flet për “projektin e papërfunduar të modernes” i cili, në procesin e veprimit të komunikimit, gjithmonë kërkon mendim racional.
Qëllimet – Edhe pse mendimtarët e iluminizmit, përgjithësisht kanë vlerësuar vlera të ngjashme, megjithëkëtë pikëpamjet filozofike të tyre dhe qasja metodologjike për arritjen e objektivave, janë dalluar dukshëm dhe shpesh kanë qenë kontradiktore. Outram ka konstatuar se iluminizmi “për të arritur qëllimet e përbashkëta të përparimit, të tolerancës dhe të mënjanimit të keqpërdorimeve brenda kishës dhe shtetit, ka ndjekur rrugë të ndryshme, që janë dalluar si në aspektin gjeografik, ashtu edhe në atë kohor”. Në esenë “Ç’është iluminizmi?” (1784), Imanuel Kanti e përshkruan thjesht si liri e individit për ta shfrytëzuar inteligjencën e vet. Në kuptim të gjerë, karakteristikë e iluminizmit është empirizmi i shtuar, saktësia shkencore dhe redukcionizmi, duke shtuar dyshim njëherazi te ortodoksia religjioze (te radikalizmi fetar). Historiani gjerman-amerikan, profesor i historisë në Universitetin Jeil (Yale) Peter Gej (Peter Joachim Gay, Berlin, 1923 – Manhatan, Nju-Jork, 2015) pohon se iluminizmi ka hyrë dhunshëm në “rrethin e shenjtë”, dogma e të cilit e ka kufizuar të menduarit. “Rrethi i shenjtë” është nocion të cilin e përdor ai për ta përshkruar marrëdhënien e ndërvarur midis aristokracisë trashëguese, udhëheqësve kishtarë dhe teksteve biblike. Kjo ndërvarësi manifestohet te njohja e doktrinës së “të drejtës hyjnore të mbretërve për sundim” nga vetë mbretërit. Në anën tjetër, Kisha e ka bekuar sundimin e mbretit, mbreti ndërkaq e ka mbrojtur kishën.
Profesori i Universitetit Ndërkombëtar të Floridës (Florida Internationl University), Milan Zafirovski (1958-), në vitin 2010 thotë se iluminizmi ka qenë burim idesh, siç janë liria politike, demokracia dhe arsyeja si vlera parësore të shoqërisë, përballë të drejtës hyjnore të mbretërve dhe traditës, si autoritet sundues. Kjo pikëpamje implikon se vendosja e të drejtës në bazë të kontratës do të shpie në zhvillimin e modelit të tregut dhe të kapitalizmit, në zhvillimin e metodës shkencore, të tolerancës religjioze dhe të organizimit të shtetit si një republikë vetësunduese (vetëqeverisëse) mbi baza demokratike. Sipas kësaj pikëpamjeje, ndryshim thelbësor është konsideruar sidomos tendenca e zbatimit të racionales.
Kritikat e mëvonshme të iluminizmit, si ato të romantikëve në shekullin XIX, pohonin se qëllimet për arritjen e racionales në punët e njeriut janë tepër ambicioze, që të mund të realizohen. Lëvizjet e ndryshme të shekullit XIX, përfshi edhe liberalizmin dhe neoklasicizmin, trashëgiminë intelektuale të vet e bazojnë në iluminizëm.
Dallimet midis vendeve – Iluminizmi si lëvizje u përhap në shumë vende të Evropës, shpeshherë me dallime specifike vendore. Në Francë për shembull, karakterizohet me radikalizmin antiqeveritar dhe antikishtar, në Gjermani ndërkaq ka depërtuar thellë në shtresën e mesme, duke marrë një ton spiritualist dhe nacionalist, pa e rrezikuar pushtetin ose kishën. Përgjigjja e pushtetit është dalluar shumë. Pushteti në Francë, ndaj iluminizmit ka pasur qëndrim armiqësor. Ithtarët e tij kanë luftuar kundër censurës, shpeshherë janë burgosur dhe kanë qenë të detyruar të emigrojnë. Pushteti britanik kryesisht i ka injoruar udhëheqësit e iluminizmit në Angli dhe në Skoci, ndonëse Isak Njutnit (Isaac Newton) ia dha titullin e kalorësit dhe shërbimin në qeveri, të paguar mirë. Absolutizmi i arsimuar – Në shumë vende, sundimtarët e pushtetshëm, të cilët historianët i quajnë “absolutistë të arsimuar”, i kanë përshëndetur udhëheqësit e iluminizmit në oborret mbretërore të veta dhe kanë kërkuar ndihmën e tyre për t’i shkruar ligjet dhe programet e reformave të sistemit politik dhe shoqëror, të orientuar kryesisht në zhvillimin e shteteve kombëtare të fuqishme. Midis këtyre sundimtarëve, më të njohur kanë qenë mbreti i Prusisë Frederiku II i quajtur Frederiku i Madh (Friedrich II, 1712-1786), perandoresha e Rusisë, Katerina II e quajtur Katerina e Madhe (1729-1796), Leopoldi II (Firence, 1797 – Romë, 1870), i cili në vitet 1765-1790 ka qenë Duka i Madh i Toskanës dhe perandori austriak Jozefi II (1741-1790). Jozefi ka qenë entuziast i tepërt dhe që ka bërë shumë reforma. Reformat e tij nuk kanë pasur mbështetje të duhur. Madje ka pasur edhe revolta të shumta. Sundimi i tij është bërë objekt talljeje. Më në fund, gati të gjitha programet e reformave, janë tërhequr. Ministrat e vjetër Sebastiao José de Carvalho e Melo (1699-1782) në Portugali dhe Johann Friedrich Struensee (Halle, Gjermani, 1737 – Kopenhagë, 1772) në Danimarkë, po ashtu kanë sunduar në përputhje me idealet e iluminizmit.
Iluminizmi britanik, Skocia – Një prej prijatarëve të iluminizmit skocez ka qenë Adam Smit (Adam Smith), baba i shkencës moderne të ekonomisë. Deri në vitin 1750, në qytetet e mëdha të Skocisë, tanimë ishte krijuar rrjeti i infrastrukturës intelektuale universitare, i shoqërive të debateve, i bibliotekave, i revistave, i muzeve dhe i lozhave të masonëve. Ky rrjet i institucioneve në Skoci ka qenë “kryesisht liberal kalvinist, në vijën e Njutnit dhe për nga karakteri, i orientuar në dizajn, gjë që ka luajtur rol të madh në zhvillimin e iluminizmit përtej atlantikut”. Volteri (Voltaire) deklaroi në Francë: “Për të gjitha idetë tona mbi qytetërimin, ne i drejtojmë sytë kah Skocia”. Edhe skocezët i kanë përcjellë me vëmendje idetë iluministe në Francë. Historiani Bruce Philip Lenman (1938-) thotë: “Arritje kryesore e skocezëve ka qenë aftësia e re për t’i njohur dhe për t’i interpretuar rrethanat shoqërore”. Filozofi i parë i rëndësishëm i iluminizmit skocez ka qenë Frensis Haçeson (Francis Hutcheson, 1694-1746), i cili në vitet 1729-1746 ishte profesor i filozofisë në Universitetin e Glazgovit (Glasgow). Ka qenë filozof i moralit. Ka gjetur alternativën ndaj ideve të Tomas Hobsit (Thomas Hobbes). Një prej kontributeve të rëndësishme të tij për filozofinë është parimi utilitarist dhe konsekuecialist se vlerë është ajo “që u sjell lumturi më të madhe sa më shumë njerëzve”. Një pjesë e madhe e mendimeve të tij është inkorporuar në metodën shkencore (natyra e njohurive, e provave, e përvojës dhe e shkakut). Qëndrime të caktuara moderne lidhur me shkencën dhe religjionin kanë zhvilluar dishepujt e tij Dejvid Hjum (David Hume) dhe ekonomisti anglez, studiues i etikës Adam Smit (Adam Smith, 1727-1790). Hjumi u bë figurë e rëndësishme e traditës së skepticizmit dhe të empirizmit në filozofi. Ai dhe mendimtarët e tjerë të iluminizmit skocez e zhvilluan shkencën për natyrën njerëzore, të shprehur historikisht në veprat e linguistit dhe filozofit skocez Xhejms Barnet (James Burnett, 1714-1799), të filozofit dhe historianit skocez Adam Ferguson (1723-1816), të filozofit skocez Xhon Milar (John Millar, 1735-1801) dhe të historianit skocez Uilliam Robertson (William Robertson, 1721-1793). Studimet shkencore të sjelljes së njerëzve në kulturat e vjetra dhe primitive i kanë lidhur me vetëdijen e fortë për forcat determinonte të modernes. Nga kjo lëvizje është zhvilluar sociologjia moderne. Konceptet filozofike të Hjumit kanë ndikuar në mënyrë të drejtpërdrejtë te shtetari dhe presidenti amerikan Xhejms Medison (James Madison, 1751-1836), rrjedhimisht edhe në Kushtetutën e ShBA-së. Këto koncepte i ka popullarizuar filozofi dhe matematikani skocez Dagald Stjuart (Dugald Stewart, 1753-1828), duke u bërë edhe bazë e liberalizmit klasik. Adam Smiti boton librin “Pasuria e kombeve” (The Wealth of Nations, 1776) që shpesh është konsideruar si vepër e parë e ekonomisë moderne. Ajo ka pasur efekt momental në politikën ekonomike britanike që vlen edhe sot në shekullin XXI. Vatra e iluminizmit skocez ka lëvizur prej temave intelektuale dh ekonomike deri në ato shkencore, siç janë punimet e fizikanit dhe kimistit skocez Uilliam Kullen (William Cullen, 1710-1790), të agronomit skocez Xhejms Anderson (James Anderson, 1739-1808), të kimistit dhe të fizikanit skocez Xhozef Blejk (Joseph Black, 1728-1799) dhe të gjeologut të parë modern, skocezit Xhejms Haton (James Hutton, 1726-1797).
Frensis Haçesoni (Hutcheson), Adam Smiti dhe Dejvid Hjumi (Davide Hume) e çelën rrugën e modernizimit të Skocisë dhe të mbarë botës atlantike. Babai i iluminizmit skocez, Haçeson (Hutcheson), predikonte liri politike dhe të drejtën e popujve për t’u ngritur kundër tiranisë. Adam Smiti në veprën monumentale të vet “Pasuria e kombeve” (Wealth of Nations, 1776), e ka lëvizur lirinë në sferën e tregtisë dhe të ekonomisë botërore. Dejvid Hjumi (Hume) ndërkaq, i zhvilloi konceptet filozofike të cilat ndikuan në mënyrë të drejtpërdrejtë te shtetari, më vonë president amerikan Xhejms Medison (James Madison) dhe rrjedhimisht edhe në Kushtetutën e ShBA-së. Në përparimin e shkencës, ndikoi midis tjerash edhe zbulimi i dyoksidit të karbonit nga kimisti Xhozef Blejk (Joseph Blacke), argumenti i kohës së thellë në gjeologji i Xhejms Haton-it (James Hutton) si dhe zbulimi i makinës me avull i inxhinierit skocez, Xhejms Vat (James Watt, 1736-1819). Shkolla e mjekësisë e Universitetit në Edinburg, ishte institucioni shkencor kryesor i Evropës. Studentët nga vende të largëta vinin në këtë universitet për të studiuar kiminë me Uilliam Kullenin (William Cullen), me Xhejms Blejkun (James Black) dhe me mjekun britanik Tomas Çarls Houp (Thomas Charles Hope, 1766-1844), me Xhon Uellkerin (John Walker) dhe me Robert Xhejmsin (Robert James), anatominë me profesorin e anatomisë Aleksandër Monro (Alexander Monro, 1697-1767) primus, secondus dhe tertius.
Faza e dytë e iluminizmit skocez, e viteve 1780-1810 e këndej përbëhet prej gjeneratës së re të dijetarëve. Këta ishin të orientuar për popullarizimin e ideve të paraardhësve të vet. Rezultati është riinterpretimi dhe popullarizimi i iluminizmit skocez si një mori idealesh që kanë ushtruar ndikim thelbësor në zhvillimin e politikës liberale dhe në sistemin universitar të Britanisë, të ShBA-së, më vonë edhe të Australisë. Udhëheqës i kësaj lëvizjeje de fakto ka qenë Dagald Stjuart (Dugald Stewart). Pjesëtarë të tjerë të rëndësishëm të brezit të ri të iluminizmit skocez kanë qenë romancieru dhe poeti skocez Uolltër Skot (Walter Scott, 1771-11832), avokati dhe shkrimtari skocez Alexander Fraser Tytler (1747-1813), politikani dhe gjeologu skocez Xhejms Holl (James Hall, 1761-1832) dhe matematikani skocez, profesor i filozofisë natyrale Xhon Plejfer (John Playfair, 1748-1819). Dagald Stjuart ka qenë student i filozofit dhe historianit skocez Adam Ferguson (1723-1816) në Edinburg. Në vitet 1771 dhe 1772 ndoqi mësimet e profesorit të etikës Tomas Rid (Thomas Reid, 1710-1796) në Glazgov (Glasgow). Tomas Rid (Thomas Reid) ka ushtruan ndikim vendimtar në zhvillimin filozofik të Dagald Stjuartit (Dugald Stewart), më shumë se Adam Fergusoni. Edhe pse interesimi kryesor i Dagald Stjuarit ishte filozofia, në moshën 25-vjeçare ai u bë profesor i matematikës në Edinburg. Në vitet 1778-1779 D. Stjuarti e zëvendësoi përkohësisht Fergusonin në katedrën e filozofisë morale, kur ai qëndroi në Amerikë. Në vitin 1785, D. Stjuarti e mori pozitën e babait të vet Metju Stjuart (Matthew Stewart) në katedrën e matematikës. Këtë katedër e mbajti 25 vjet, deri në pensionim, në vitin 1810. Me ligjëratat dhe me veprat e veta, Dagald Stjuart ushtroi ndikim të madh në klimën intelektuale të kohës së vet. Tërhoqi studentë nga Anglia, nga Evropa dhe nga Amerika, si dhe studentët lokalë. Gjyqtari i shquar skocez, student i Dagald Stjuartit, Lordi Cockburn, thotë: “Ligjëratat e Stjuarit më dukeshin sikur qielli kur hapet. Ai është një prej oratorëve didaktikë më të mëdhenj”. Në vitin 1790 e këndej, Stjuarti ligjëronte në Universitetin e Edinburgut. Më vonë, qëndrimet e veta ia përcillte publikut britanik nëpërmjet librave dhe eseve të veta të botuara nëpër revista në Mbretërinë Britanike. Këto publikime iluminizmit të vonshëm, në kombinim me shumë libra të tij, patën ndikim të madh mbi utilitarizmin, psikologjinë, metafizikën, ekonominë politike. Patën ndikim vendimtar mbi liberalizmin klasik të shekullit XIX.
* * *
Iluminizmi anglez – Në vitin 1651, filozofi anglez Tomas Hobs (Thomas Hobbes, 1588-1679) i cili rreth 20 vjet qëndroi në Francë, botoi librin “Leviatan” (Leviathan) me të cilën i vuri bazat e teorisë së marrëveshjes shoqërore. Edhe pse ishte ithtar i monarkisë absolute, Hobsi i zhvilloi po ashtu edhe disa nga bazat e mendimit liberal evropian: të drejtën e individit, barazinë natyrore të të gjithë njerëzve, karakterin artificial të rregullimit politik, të cilën më vonë e solli deri në dallimin ndërmjet shoqërisë civile dhe shtetit, pikëpamjen se çdo pushtet politik legjitim duhet të jetë “përfaqësues” dhe i bazuar në pëlqimin e njerëzve, interpretimin liberal të ligjeve që i lë njerëzit të lirë për të bërë atë që duan, derisa një gjë e tillë nuk ndalohet në mënyrë eksplicite (shprehimisht) me ligj. Filozofi anglez Xhon Lok (John Locke, 1632-1704) studioi në Oksford (Oxford) shkencat e natyrës, mjekësinë dhe filozofinë. Ishte njëri prej mendimtarëve më me ndikim të iluminizmit. Ushtroi ndikim mbi shumë mendimtarë të tjerë, përfshi edhe filozofin dhe shkrimtarin francez Zhan Zhak Ruso (Jean Jacques Rousseau, 1712-1778) dhe shkrimtarin, historianin, publicistin dhe filozofin francez Volter (emri i vërtetë François Marie Arouet, 1694-1778). Xhon Loku kontribuoi në lëmenjtë, si: epistemiologji (shkenca mbi njohjen, shkenca mbi diturinë dhe dijen), filozofi e gjuhës, filozofi e mendjes, metafizikë, teologji racionale, etikë dhe filozofi politike. Xhon Loku ishte i lidhur ngushtë me Entoni Eshli Kuper (Anthony Ashley Cooper, 1621-1683) Konti i Parë i Shaftesbury-t, udhëheqës i grupit parlamentar që më vonë u shndërrua në parti të vigistëve (whig)*. Xhon Loku sot njohët për liberalizmin e vet në teorinë politike. Ai e zhvilloi në mënyrë plotësuese teorinë e marrëveshjes shoqërore, idenë në filozofinë politike tipike për të dhe për Rusonë. Sipas kësaj teorie, qeveria dhe subjektet e saj hyjnë në marrëveshje të padeklaruar, kur qeveria e merr forcën (pushtetin). Autoriteti i qeverisë duhet të burojë nga pëlqimi i atyre që qeverisen. Sipas Lokut, individët kanë të drejtë për “jetë, për lirë dhe për pronësi”. Sipas tij, e drejta natyrore mbi pronësinë buron nga puna. Në vitin 1706, duke u bazuar në mësimet e Lokut, Anthony Ashley Cooper, Konti i Tretë i Shaftesbury-it, shkruan: “Nëpër botë po përhapet një dritë e fuqishme, posaçërisht nga këto dy kombe të lira – Anglisë dhe Holandës. Tani, punët e Evropës kthehen kah ata”.
Shkrimtarja britanike me prejardhje irlandeze, veprimtare e lëvizjes feministe Meri Uallstankraft (Mary Wollstonecraft, 1759-1797) ka qenë një prej filozofeve feministe angleze më të hershme. Angazhohej për një shoqëri të bazuar në arsye dhe femrat, njësoj si meshkujt, të trajtohen si qenie të arsyeshme. Është autore e veprës “A Vindication of the Rights of Woman” (1791). Në këtë vepër, ajo shprehet kundër mendimeve të Zhan Zhak Rusoit për epërsinë e burrit dhe vihet në mbrojtje të barazisë së femrës për shkollim. Në vitin 1797 u martua me sociologun dhe romancierin britanik Uilliam Goduin (William Godwin, 1756-1836) dhe vdiq pak ditë pasi e lindi vajzën Meri Shelli* (Mary Shelley).
Shënim: Meri Uollstonkraft Shelli (Mary Wollstonecraft Shelley, 1797-1851) shkrimtare britanike. Ishte bija e sociologut dhe romancierit britanik Uilliam Goduin (William Godwin, 1756-1836) dhe e Meri Uallstankraft (Mary Wollstonecraft). Më 1814, Meri Shelli (Mary Shelley) iku me të dashurin, poetin britanik Persi Bish Shelli (Percy Bysshe Shelley, 1792-1822), duke u bërë më 1816 gruaja e tij e dytë. Është autore e romanit me tmerre “Frankenshtajn” (Frankenstein, or the Modern Prometheus, 1818). Poeti romantik Persi Bish Shelli (Percy Bysshe Shelley), më 1814 e prishi martesën e parë dhe iku jashtë shtetit me të dashurën, Meri Goduin (Mary Wollstonecraft Godwin) dhe me motrën e saj nga njerka, Clare Claimont. Më 1816 u martua me Merin.
Shënim: whig – emërtim i partisë politike në Angli, në shekujt XVII – XIX, e cila mbështetej në borgjezinë financiare, në elementet e të kamurve të cilët janë pasuruar si dhe te përfaqësuesit e kapitalit tregtar; partia vig (whig) është paraardhëse e partisë së sotme liberale angleze.
* * *
Trembëdhjetë kolonitë amerikane – Rol të rëndësishëm për përhapjen e ideve të iluminizmit në Botën e re kanë pasur politikani, shpikësi dhe eseisti amerikan Benjamin Franklin (1706-1790) dhe shtetari amerikan, president i 3-të i ShBA-së, njëri prej hartuesve kryesor të Deklaratës së pavarësisë (1776), Tomas Xheferson (Thomas Jefferson, 1743-1826). Njëherazi, këta ndikuan edhe te mendimtarët britanikë dhe francezë. Mendimtarët amerikanë i ndoqën fuqimisht idetë politike të iluministëve anglezë dhe skocezë, si dhe të disa mendimtarëve francezë, si për shembull të juristit, sociologut, mendimtarit politik dhe filozofit francez Monteskjë (Charles Louis de Secondat, 1689-1755). Si deistë, ishin nën ndikimin e filozofit anglez, Xhon Toland (John Toland, 1670-1722) dhe të filozofit anglez Metju Tindal (Matthews Tindal, 1656/57-1733). Gjatë iluminizmit, në kolonitë amerikane theksohej me të madhe ndjenja e lirisë, demokracia, republikanizmi dhe toleranca fetare. Përpjekjet për ta pajtuar shkencën me religjionin, rezultuan me flakjen masive të profecive, të mrekullive dhe të parashikimeve apokaliptike. U parapëlqye deizmi, gjë që vërehet në veprën “Epoka e arsyes” (The Age of Reason, 1794) të publicistit britanik për çështje politike, Tomas Pein* (Thomas Paine, 1737-1809) dhe në Biblën e shkurtër të Tomas Xhefersonit (Thomas Jefferson), nga e cila janë hequr të gjitha aspektet mbinatyrore.
Shënim: Publicisti britanik Tomas Pein (Thomas Peine), më 1774 emigroi në Amerikë. Hodhi bazat e Deklaratës së Pavarësisë. Më 1787 u kthye në Angli, ku më 1791 botoi “The Rights of Man”. Aty mbronte Revolucioni francez si përgjigje për “Reflections on the Revolution in France” (1790) të filozofit dhe politikanit anglez Edmund Burke (1729-1797). Pikëpamjet e tij radikale e shtynë qeverinë britanike ta akuzonte për tradhti dhe Peini u arratis në Francë. Atje e mbështeti revolucionin, por e kundërshtoi ekzekutimin e Luigjit XVI (1754-1793). U burgos për një vit, kohë gjatë së cilës e shkroi veprën “Epoka e arsyes” (The Age of Reason, 1794), kritikë ndaj krishterimit dogmatik.
Për shkak të veprimtarisë së vet politike dhe zbulimeve në fizikë, Benjamin Franklini pati ndikim të madh në Angli, në Skoci, në ShBA dhe në Francë. Gjatë iluminizmit, shkëmbimi kulturor është kryer në të dyja anët e Atlantikut. Historiani dhe gazetari amerikan Çarls C. Man (Charles C. Mann, 1955-) thotë se mendimtarët si Tomas Pein (Thomas Paine), Xhon Loku (John Lock) dhe Zhan Zhak Ruso (Jean Jacques Rousseau), traditat e indianëve të Amerikës i theksonin si shembull të lirisë natyrore.
