T. Bicaj: Z. Lekë, ju në librat tuaj, vazhdimisht i keni kushtuar nje vëmendje të veçantë rëndësisë së fëmijërisë së hershme, si udhërrëfyese për jetën e njeriut të ardhshëm. Parimisht keni theksuar se: Kush dhunohet, do të dhunojë. A mendoni se, të rinjtë e sotëm, i referohem atyre që janë dhunues, janë pasojë e një fëmijërie të helmuar psikologjikisht, me konflikte dhe dhunë?
L. Imeraj: Unë jam shumë i interesuar për ecurinë e adoleshentëve dhe kjo më shtyn që unë të jem vazhdimisht në kontakt, në forma të ndryshme, me shumë prej tyre, veçanërisht me ata që shfaqin prirje kriminaliteti. Shumica e dhunuesve, që në fëmijërinë e tyre të hershme kanë përjetuar dhunë, nga prindërit, nga njerkët, nga gjyshërit, nga vëllezëria e rritur, nga më të fortët e klasës dhe rrugës. Një pjesë e tyre, fatkeqësisht nuk dihet numri i saktë, kanë përjetuar edhe dhunë seksuale, deri në përdhunim. Eksperti kriminolog gjerman, Hans-Ludwig Kroeber thotë se, 70 deri në 80 përqind e kriminelëve janë rritur në familje të dhunshme. Kjo do të thotë se ata janë dhunuar ose kanë përjetuar dhunë.
T. Bicaj: Jam e interesuar të di, ku jeni takuar me këta të rinj që shfaqin prirje kriminaliteti? Në mjedise familjare, në mjedise publike? …….
L. Imeraj: Unë kam qënë dhe jam vazhdimisht në kontakt me të rinj të tillë. Unë kam përjetuar jetën e tyre në burgje, kam qënë shpesh i ftuar në shkolla, ndjek rregullisht median mbi ngjarje dhe trauma te fëmijve, njoh shumë personalisht nga të tillë. Pra, nëse e ndien dhe e ndjek këtë dhimbje, ajo të ҫon vetë te viktima.
T. Bicaj: Këto trauma që ju përmendët, të përjetuara në fëmijërinë e hershme, a e kanë dëmtuar mekanizmin e ndjenjave tek ata?
L. Imeraj: Natyrisht që mekanizmi i ndjenjave tek ata është i dëmtuar, por kjo nuk do të thotë se ata nuk kanë më ndjenja, por janë krijuar automatikisht „mekanizmat mbrojtës“. Ata komunikojnë keq me të tjerët, ashpër, indiferentë, mosbesues. Ata reagojnë ashpër ndaj ngacmuesve të jashtëm, për gjëra fare të rëndomta, me tërbim, urrejtje dhe mosbindje. Ata nuk kanë besim tek askush, dhe madje urrejnë edhe veten e tyre. Kritika për ta, edhe kur është e butë dhe shumë e arsyeshme, i kalon menjëherë në pozicion mbrojtjeje. Nga përvoja e hidhur fëmijërore, ata e kanë humbur besimin tek të tjerët, por as nuk kanë arritur ta ndërtojnë atë te vetëvetja.
T. Bicaj: Më konkretisht: Çfarë ka ndodhur në mekanizmin e ndjenjave të tyre?
L. Imeraj: Në mekanizmin e ndjenjave mungon ajo që quhet „busulla e të orientuarit social.“ Njeriu, gjenetikisht, është i programuar si qenie sociale por, të sjellurit social, mësohet në jetë. Njerëzit me një përvojë kaq të hidhur në femijërinë e tyre, nuk kanë pasur kurrë rastin që ta mësojnë këtë gjë. Atyre u ka munguar mundësia që të mësojnë besimin, dashurinë, bashkëdhimbjen, bashkëdashurinë, bashkëgëzimin, solidaritetin, humanizmin etj. Ata nuk janë pranuar dhe as dashuruar kurrë, nga askush, ashtu siç kanë qenë. Ata nuk kanë dëgjuar nga askush se „ti je i vlefshëm dhe i dashur, ashtu siç je, të duam shumë“ „ ti je i guximshëm dhe i mirë,“ „të lumtë, e ke berë shumë mirë,“etj. Tek ata nuk ka arritur të zhvillohet ndjenja e të besuarit tek të tjerët për faktin se të tjerët nuk u kanë besuar kurrë atyre. Ka humbur aftësia e besimit reciprok.
T. Bicaj: A është e mundur të riparohet ky dëmtim kaq i rëndë në mekanizmin e ndjenjave, dhe nëse po, si?
L. Imeraj: Natyrisht që është i mundshëm riparimi, nëse jo qind për qind, të paktën në një masë të konsiderueshme. Nëse jo tek të gjithë, te shumica është i mundshëm rikthimi në jetën sociale normale. Kjo arrihet vetëm me një program të posaçëm të cilin duhet ta ndjekun dhe zbatojnë njerëz profesionistë.
Qëllimi kryesor duhet të jetë që: Të rinjtë problematikë, kandidatë për rrugën e kriminalitetit, të shpëtohen nga rruga e krimit dhe të mos dënohen. Çdo dënim gjyqësor, sado i lehtë që të jetë ai, në fund fare është një pengesë për hapësirat e së ardhmes së tyre. Ne nuk e dimë se çfarë gjenialiteti fshihet tek ata „të paudhë“. Atyre u duhet mësuar mënyra e të reaguarit normal, në rastet e ngacmimeve të vogla. U duhet mësuar se, nga konfliktet e mundshme me të tjerët, dështimet në shkollë, papunësia, prishja e një lidhjeje, nuk duhet ta humbin kurajon për jetën dhe se nuk do të braktisen nga të tjerët. U duhet sqaruar se traumat e tyre fëmijërore, kanë qënë vetëm një pjesë e jetës së tyre dhe jo e gjithë jeta, dhe se ato mund të mjekohen dhe harrohen. Mbi të gjitha, atyre u duhet mësuar që ta duan dhe pranojnë vetveten, ashtu siç janë, se rruga për tek të tjerët, fillon nga rruga për te vetëvetja.
T. Bicaj: Ju po më thonit: “U duhet sqaruar se traumat e tyre fëmijërore kanë qënë vetëm një pjesë e jetës së tyre”. Besoj se ju i referoheni figurës së psikologut si një figurë që mund të ndihmojë në këtë drejtim apo jo ?
L. Imeraj: Ne vijmë nga një regjim ku gjithҫka e vendoste politika dhe jo specialisti, jo shkenca. Kështu nuk ecet më. Shoqëria jonë e desocializuar, nuk mund te socializohet me ideologji dhe urdhëra. Duhet psikologu, madje urgjent, në familje, në shkolla, në punë, shoqëri dhe kudo, ku bashkohen më shumë se dy njerëz bashkë.
T. Bicaj: Çfarë metode mund të përdoret për t’i rizgjuar një njeriu ndjenjat pozitive, të cilat ai i ka ndrydhur prej kohësh, pra i ka kaluar në gjendje dremitjeje?
L. Imeraj: Ndrydhja e ndjenjave te njeriu, vjen gjithmonë nga faktorë traumatikë të jashtëm. Nga faktorë të tillë, te njeriu krijohet „bllokuesi social“. Ky bllokues nuk është i përhershëm. Gjëja e parë që duhet bërë është, ndarja e viktimës nga dhunuesit dhe vendosja e tij në një mjedis paqësor dhe të besueshëm. Me këtë nuk duhet menduar se u zgjidh gjithçka. Kohëzgjatja e efektit të traumave tek individët është e ndryshme. Duhet që nga specialistët të hartohet dhe zbatohet me korrektësinë më të madhe, „programi i kundër helmimit psikik dhe shpirtëror“.
T. Bicaj: Pra, te mekanizmi i ndjenjave të fëmijës së traumatizuar, krijohet një diferencë e madhe midis ndjenjave pozitive dhe atyre negative. Si mund të shpjegohet kjo diferencë?
L. Imeraj: E para, dua të theksoj se ndjenjat nuk klasifikohen në negative dhe pozitive sepse nuk janë të tilla. Ndjenjat janë ndjenja. Njeriu nuk është i pajisur nga natyra me ndjenja të tepërta dhe as të dëmshme. Kur ndjenjat kalojnë masën pra, dalin jashtë kontrollit, të gjitha bëhen të dëmshme, madje dhe të rrezikshme. Edhe ndjenja e dashurisë kur del jashtë kontrollit mund ta çojë njeriun deri në vetëvrasje. Me anë të një terapie intensive, shumë të specializuar dhe që zbatohet nga njerëz të kualifikuar, mund të arrihet që viktima, madje shumë shpejt, të fillojë të mendojë për të kaluarën e vet të dhunshme. Fillon të mendojë shkaqet që e çuan në rrugën e dhunës. Krimi nuk është kurrë fillimi i rrugës kriminale por, pikarritje e një zhvillimi të gjatë. Pikërisht këtë zhvillim të gjatë duhet të kuptojë viktima, dhe nëse nuk arrin që ta kuptojë vet, i duhet bërë e qartë. Nëse ai arrin ta kuptojë vetë këtë, duhet menduar se ka arritur shumë.
T. Bicaj: Të gjitha këto që thatë ju, në themel tregojnë për një vetëdije të munguar apo të kufizuar te fëmijët. Cilët janë faktorët kryesorë që e kushtëzojnë zhvillimin e vetëdijes te fëmijët?
L. Imeraj: Eshtë e drejtë ajo që thatë. Në raste të tilla kemi të bëjmë me një vetëdije të pazhvilluar dhe me një njeri „kopje“ e dikujt (nuk i dihet se e kujt), aspak origjinal. Faktorët janë të shumtë por unë do të theksoj pesë më kryesorët: Edukimi i ndrydhur, seksualiteti i heshtur, mjedisi i helmuar, bllokimi i iniciativës, frika nga marrëdhëniet me të tjerët.
Sado që flitet për rrezikun e edukimit autoritar, pra, edukimit të ndrydhur, duket se nuk kuptohet, as nga prindërit, as nga mësuesit, dhe nga askush. Këtij rreziku nuk i shpëton dot askush. Thuajse të gjithë të rriturit, pavarsisht nga lidhja dhe funksioni që kanë me fëmijët, janë më të gatshëm t’i qortojnë dhe ndëshkojnë ata se sa t’i lavdërojnë. Kështu fëmijët mund të mendohen „lule nën gur“. Dhe kjo nuk kalon pa gjurmë në shpirtin e fëmijës. Të rriturit nuk e kuptojnë se një mënyrë e tillë e të edukuarit dëmton rëndë vetëdijen e fëmijës.
T. Bicaj: Ju përmendët më lart „seksualitetin e heshtur“. Çfarë pasojash mund të sjell tek të rinjtë heshtja seksuale dhe sa duhet të dinë ata për një gjë të tillë?
L. Imeraj: Të rinjtë e sotëm po priren gjithnjë e më shumë nga tendenca e lidhjeve ndërgjinore, çka sjell kontaktet seksuale të dëshiruara ose jo. Skenarët e seksit, fëmijët, gjithnjë e më fëmijë, i kanë në kokë. Një gjë të tillë ne nuk e ndalim dot. Kontakti me botën pornografike është shumë i madh. Ka dhe një problem tjetër madhor që i shtyn fëmijët drejt seksit të parakohshëm dhe të pakontrolluar. Eshtë seksi si mall, si drogë, si kompensues i dashurisë së munguar, si qetësues dhe vlerë njerëzore, si ngushëllim për shpirtrat e humbur. Pjekuria fizike është aty, por jo vetëdija, jo logjika. Pastaj shpirti plagoset dhe dhimbja e kësaj plage mund ta ndjek fëmijën për një periudhë të gjatë te jetës së vet. E vetmja rrugë e sigurt shpëtimi, është të folurit hapur me fëmijët, për seksin dhe problemet seksuale. Kjo duhet bërë në familje dhe shkollë. Një fëmijë seksualisht i ditur, është në masën më të madhe të mundshme i garantuar nga rreziku seksual. Ai nuk vrapon pas pornove dhe joshjeve të gabuara seksuale. Kurrsesi nuk duhet të mendojmë që të thajmë detin por, t’u mësojmë fëmijëve notin. Deti nuk thahet, noti mësohet, gjithkush e mëson. Duhet thyer me çdo kusht, menjëherë dhe sa më parë tabuja seksuale. Ndryshe nuk bëhet.
T. Bicaj: Si i mendoni marrëdhëniet e sotme mësues-nxënës?
L. Imeraj: Për këtë vihen re dy anët e medaljes: Nga njëra anë, këto marrëdhënie janë dëmtuar, mungon respekti dhe besimi reciprok. Nga ana tjetër janë bërë më të lirshme. Në këtë situatë duhet që personaliteti i mësuesit të jetë më i qëndrueshëm. Ka mësues që nuk i mendojnë fëmijet subjekt, i mendojnë fëmijë dhe i trajtojnë si të tillë. Shumë mësues duket sikur janë të lodhur shumë, madje nuk e dashurojnë më profesionin e tyre. Mendoj se mësues të tillë kanë probleme me vetveten. Atyre u mungon aftësia e të përshtaturit me të renë, ata nuk janë në gjendje të diferencojnë fëmijët e sotëm me ata të djeshmit. Dhe më keq akoma, mësuesit nuk bëjnë përpjekje për vetëkualfikimin e tyre. Eshtë tragjike, por unë njoh shumë mësues dhe mësuese, të cilët nuk kanë biblioteka personale në shtëpi, madje asnjë lloj libri, me përjashtim të atyre mësimorë.
T. Bicaj: Si e mendoni rolin e familjes së sotme në lidhje me aftësitë edukuese të fëmijëve?
L. Imeraj: Ky rol duket se është dobësuar shumë. Familja klasike, me të dy prindërit, po zvogëlohet gjithnjë e më shumë, kështu që barra e rëndë e edukimit ka mbetur në njërën apo tjetrën dorë. Po përjetojnë konflikte të mëdha dhe vështirë se ka një vesh të hapur në familje, për ndjenjat dhe interesat e fëmijëve. Kontaktet sociale brenda familjes, kufizohen gjithnjë e më shumë. Mungon mjedisi, koha dhe mundësitë ekonomike që fëmijët të mund të përjetojnë diçka të këndshme, jashtë mureve të shtëpisë, bashkë me prindërit e tyre. Ata e vuajnë shumë diferencën me bashkëmoshatarët e tyre të klasës apo lagjes.
Një problem tjetër madhor është niveli i ulët kulturor i shumë familjeve, sidomos të atyre që kanë zbritur nga zonat malore në qytet. Integrimi i tyre dhe i fëmijëve të tyre me jetën dhe kulturën e qytetit është shumë i vështirë, madje mund të mendohet edhe i pamundur. Nëse arrihet përshtatja, duhet menduar sukses i madh.
T. Bicaj: Sot vihet re kudo të qenët e një gjenerate të rriturish, të cilët, me sa duket kanë pësuar një dëmtim të rëndë në mekanizmin e ndjenjave të tyre, duke krijuar kështu një mjedis social me ndotje të madhe psikike dhe një shpirt të helmuar. Çfarë mund të bëjë shkolla për ta mënjanuar këtë rrezik te fëmijët?
L. Imeraj: Ky problem është botërisht i njohur. Në Amerikë dhe shumë vende të tjera, janë krijuar shkolla të veçanta, me programe të veçanta për të zbutur rrezikun e kësaj dukurie. Në sistemin tonë arsimor duhet të ndryshojë diçka dhe madje shpejt. Sot, në kushtet e një ndotjeje të madhe të strukturave sociale, nuk duhet të bëhet fjalë vetëm për dhënie diturishë në shkolla, por njëkohësisht dhe me shumë përparësi, u duhet mësuar fëmijëve arti i komunikimit dhe aftësia për zgjidhjen e konflikteve. Marrëdhëniet me të tjerët janë po aq të rëndësishme sa dhe nota e mirë në lëndët mësimore. Fëmijët nuk i izolojmë dot nga mjedisi social helmues, por duke i „vaksinuar“ në shkollë, do të ulim në një përqindje të madhe rrezikun e helmimit nga ky mjedisi. Ky nuk është problem që zgjidhet nga mësuesit, sado të ndërgjegjshëm dhe të aftë që mund të jenë ata. Një gjë të tillë duhet ta zgjidh shteti. Kjo nuk nënkupton se vetë mësuesit nuk duhet të bëjnë asgjë. Një mësues i aftë dhe i vetëdijshëm, gjithmonë e gjen kohën dhe mënyrën për të depërtuar në shpirtin e lënduar të një nxënësi.
T. Bicaj: Së fundmi, ju lutem, cili është mesazhi për lexuesit?
L. Imeraj: Mesazhi im është ky: Mos i dhunoni fëmijët! Mos i ideologjizoni ata! Mos e ndyni psikiken e tyre dhe mos e helmoni shpirtin e tyre! Dhimbja e tyre jemi ne, e ardhmja e tyre jemi ne dhe ata jane e ardhmja e kombit, jo ne.
