Në konferencën e të dërguarit nga Bashkimi Evropian për dialogun ndërmjet Kosovës dhe Serbisë, z. Miroslav Lajçak dhe të dërguarit nga Shtetet e Bashkuara të Amerikës, z. Gabriel Escobar, u potencua doktrina Pacta sunt servanda si argument diplomatik. Kjo doktrinë e përmendur nga z. Lajçak u citua gjerë e gjatë në mediat e Serbisë dhe fatkeqësisht pa debat u citua edhe nga disa media në Kosovë. Kjo doktrinë është keqpërdorur po ashtu edhe nga disa njohës vendës duke shfrytëzuar famën e tyre në publik.
Në konferencën e mbajtur me 2 shkurt 2022, nga dy të dërguarit ishte e organizuar në mënyrë të tillë që t’u përgjigjeshin pyetjeve të gazetarëve, gjegjësisht dilemave të popullit në Kosovë për shumë tema me interes. Mirëpo, për habinë edhe të të dërguarve, që shihej tronditja nga qëndrimet e tyre në mimikë dhe gjestikulacion, konferencës i dhanë ton pyetjet pa sens të gazetarëve për temat që janë më së paku në interes të qytetarëve dhe Kosovës!
Në masë dërrmuese pyetjet e gazetarëve u përqendruan në çështjen e asociacionit të komunave me shumicë serbe. Ato madje për shumëçka mund të cilësohen si mjet presioni ndaj Qeverisë së Kosovës në dobi të zbatimit të marrëveshjes për Asociacionin! Duke bërë aq shumë pyetje në këtë drejtim, mediat tona e shtynë z. Lajçak që të bëjë një koment, duke zënë në gojë edhe doktrinën Pacta sunt servanda.
Sipas kësaj doktrine, marrëveshjet e nënshkruara duhet të zbatohen, dhe atë bazuar në Konventën e Vjenës për të Drejtën e Traktateve të 22 majit 1969.
SHBA-ja nuk është nënshkruese e kësaj Konvente, mirëpo i njeh disa pjesë të saj si pjesë e të drejtës ndërkombëtare zakonore siç argumentohet nga Dalton, et al. (1984).
Objekt trajtimi në këtë kumtesë, fillimisht kemi bërë vet thelbin e doktrinës Pacta sunt servanda, me theks klauzolën e quajtur Rebus Sic Stantibus, duke ju kthyer pastaj marrëveshjes për Asociacionin e komunave me shumicë serb dhe riparë atë në terma parcial, që mundësojnë rrugëdalje nga pozicioni aktual.
Korniza ligjore
Pacta sunt servanda bënë pjesë në nenin 26 të Konventës së Vjenës për të Drejtën e Traktateve (1969) të pjesës së tretë mbi rezervimin, zbatimin dhe interpretimin e traktateve, në seksionin e parë tek rezervimi i traktateve.
Neni 26, “Pacta sunt servanda” thotë: “Çdo traktat në fuqi është i detyrueshëm për palët në të dhe duhet të zbatohet prej tyre në mirëbesim” (1969).
Zbatimi i marrëveshjeve në mirëbesim është po ashtu pjesë e ligjeve të përgjithshme të së drejtës ndërkombëtare, që më terma latin njihet si bona fide.
“Çdo traktat në fuqi është i detyrueshëm për palët në të dhe duhet të zbatohet prej tyre në mirëbesim” (1969).
Malcolm Shaw (2003) duke folur për pacta sunt servanda thotë: “në mungesë të një besimi minimal të caktuar se shtetet do të përmbushin detyrimet e tyre të traktatit me mirëbesim, nuk ka asnjë arsye që vendet të hyjnë në detyrime të tilla me njëri-tjetrin.” (p, 812).
Shaw gjithashtu në kuadër të paqes tërheq vëmendjen edhe tek doktrina e bashkekzistencës paqësore. Shaw (2021) thotë: “Doktrina e bashkëjetesës paqësore u mendua gjithashtu të përfshinte ide të tilla si fqinjësia e mirë, bashkëpunimi ndërkombëtar dhe respektimi në mirëbesim i detyrimeve ndërkombëtare.” (pp. 430-431).
Ky nocion nënkupton parimin e mirëbesimit (besim i mirë) si komponentë kyçe e shumicës së rendeve juridike historike dhe moderne, dhe si një “parim i përgjithshëm i së drejtës ndërkombëtare”. Parimi kërkon që palët “të sillen në mënyrë të ndershme dhe të drejtë me njëra-tjetrën (…) dhe të përmbahen nga përfitimi i padrejtë” (Zouari, 2020).
Klauzolën pacta sunt servanda e kufizojnë vetëm normat e përgjithshme të së drejtës ndërkombëtare, të cilat emërtohen si jus cogens, që ndryshe njihen si të detyrueshme (peremptory norm). Neni 64 Konventës potencon taksativisht: “Shfaqja e një norme të re urdhëruese të së drejtës së përgjithshme ndërkombëtare jus cogens” i Traktatit thotë: Nëse shfaqet një normë e re urdhëruese e së drejtës së përgjithshme ndërkombëtare, çdo traktat ekzistues që është në kundërshtim me atë normë bëhet i pavlefshëm dhe përfundon”.
Në të njëjtin kuadër të parimeve të përgjithshme të së drejtës ndërkombëtare që e kufizon Pacta sunt servanda, është klauzola e quajtur Rebus Sic Stantibus.
Rrethanat ndryshojnë rastet (Circumstances alter cases), thoshte historiani dhe kritiku letrar anglez Thomas Rymer.
Klauzola rebus sic stantibus është po ashtu pjesë e Konventës së Vjenës për të Drejtën e Traktateve. Kjo klauzolë është doktrinë ligjore që lejon, që një kontratë ose një traktat të bëhet i pazbatueshëm për shkak të ndryshimit thelbësor të rrethanave. Në të drejtën ndërkombëtare publike kjo klauzolë ndryshe njihet edhe si klauzolë arratisje apo shpëtimi.
Neni 62 i Konventës së Vjenës për të Drejtën e Traktateve e parasheh mbulueshmërinë e kësaj klauzole në atë që quhet Ndryshimi themelor i rrethanave (Fundamental change of circumstances).
Bazuar në këtë dispozitë, një ndryshim i rrethanave përfshinë:
Rrethanat ekzistuese në kohën e konkluzioneve të traktatit;
Çështjet themelore/fundamentale;
Rrethanat e paparashikuara nga palët;
Ekzistenca e rrethanave duhet të ketë krijuar një bazë thelbësorë për pëlqimin e palëve për t’u lidhur nga traktati; dhe
Efekti i ndryshimit duhet të jetë transformimi rrënjësor i fushëveprimit të obligimeve që duhet të kryhen.
Sipas profesorit të së drejtës ndërkombëtare nga Humbold University në Berlin, Julian Kulaga (2020), thotë se, tri kërkesat e fundit tregojnë se doktrina ekziston për t’i dhënë efekt synimeve dhe pritjeve të përbashkëta të palëve të cilat po ndiqen me lidhjen e traktatit.
Oliver J. Lissitzyn (1967), para Konventës së Vjenës, e ka zhvilluar termin pritjet e përbashkëta (shared-expectations). Sipas këtij termi, qasja duhet të marrë parasysh synimet e të gjitha palëve në traktat. Ndërkaq sipas Kulagas, rebus sic stantibus vë qasjen më shumë tek efektet negative tek një palë e vetme.
Kulaga (2020) për përdorimin e klauzolës rebus sic stantibus konsideron se dy fusha të ndryshme argumentesh janë shfaqur kohët e fundit jashtë kontekstit gjyqësor.
Në fushën e parë e i vë ndryshimet e politikës në sferën e brendshme. Kjo ka të bëjë me argumentin e zhvilluar që thirret në rregullimet e reja kushtetuese të rendit juridik të brendshëm të shtetit thirrës, e të cilat mund të shkaktojnë një ndryshim thelbësor të rrethanave që lejon përfundimin e traktateve sipas ligjit ndërkombëtar.
Këtu ai përmend disa raste, si:
Përfundimi i pesë traktateve dypalëshe nga Polonia më 1999 për bashkëpunimin kulturor dhe shkencor me BRSS-në, Kamboxhian, Laosin, Mongolinë dhe Kubën.
Rezoluta e Asamblesë Kombëtare të Kenias që kërkon tërheqjen nga Statuti i Romës (2013).
Marrëveshja dypalëshe investive ndërmjet Kilit dhe Ekuadorit. Më 2010 Gjykata Kushtetuese e Ekuadorit gjeti shkelje, duke e konsideruar atë si një marrëveshje që bie në kundërshtim me kushtetutën e kësaj të fundit.
Në fushën e dytë, Kulaga (2020) i vë argumentet e interesave jetike shtetërore. Kjo niset nga argumenti i Ekuadorit, që u përmend më herët, i cili bazohej në ndryshimin thelbësor të rrethanave, meqë konstatohej se ajo shkatërronte besimin e popullit ekuadorian dhe që ishte vetëm një hap i shkurtër drejt argumentit jetik të interesave të shtetit.
Për disa shtete, vlerat dhe normat e mbrojtura nga kushtetutat e tyre janë jetike për vetë-ruajtjen dhe zhvillimin e tyre. Prandaj, nuk është çudi që linja e dytë e arsyetimit, që synon të justifikojë një ndryshim rrënjësor të rrethanave, është ajo e interesave jetike të shtetit.
Këtu Kulaga (2020) përmend këto raste:
Përfundimi i traktatit të ABM (2001) nga SHBA-ja;
Marrëveshjen për Menaxhimin dhe Asgjësimin e Plutoniumit të vitit 2000 ndërmjet SHBA-së dhe Rusisë, kjo e fundit e pezulloi me 2016 në emër të ndryshimit të rrethanave, interesit shtetëror për përdorim për prodhimin e energjisë.
Ligji i Frenimit të azilantëve nga Danimarka me 2017 që ishte ndërmarrë në emër të Opinio juris.
Opinio juris sive necessitatis ose vetëm “Opinio juris, ose besimi se një veprimtari shtetërore është ligjërisht e detyrueshme, është faktori që e kthen përdorimin në zakon dhe e bën atë pjesë të rregullave të së drejtës ndërkombëtare. Për ta thënë pak më ndryshe, shtetet do të sillen në një mënyrë të caktuar sepse janë të bindur se është e detyrueshme për ta që ta bëjnë këtë, ose, siç shprehet Konkluzioni 9(1) i ILC, ‘praktika në fjalë duhet të ndërmerret me një ndjenjë të drejtë ligjore apo detyrimi’” (Shaw, 2021, p. 526) (Draft conclusions on identification of customary international law, with commentaries, 2018).
Raste të cilat vlen të përmenden, që janë ndërmarrë nën klauzolën rebus sic stantibus para Konventës së Vjenës, janë:
Me 1926 Kina shfuqizon njëanshëm traktatin me Belgjikën nga 1865;
Me 1924 Norvegjia shfuqizon traktatin e lidhur me Suedinë me 1907 me rastin e ndarjes se dy vendeve;
Franca me 1932 mori vendim që nën klauzolën, të mos zbatojë shlyerjen e borxheve të Luftës së Parë Botërore ndaj SHBA-së;
Në Konferencën e Gjenevës me 20 prill 1922, BRSS-ja tërhiqet nga të gjitha marrëveshjet e mëparshme të bëra para Revolucionit të vitit 1917;
Kontestimi i Egjiptit të Traktatit me Britaninë me 1936 që doli para Këshillit të Sigurimit me 1947, por që nuk arriti rezultate të kënaqshme;
Franca me 11 mars 1966 i drejtoi vendeve të NATO-së një memorandum, ku i njoftonte për ndryshimin e rrethanave ekzistuese në botë që nga 1949, meqë ajo donte të vinte theksin aty për veprime të pavarura edhe jashtë NATO-së;
Me 9 gusht 1941, presidenti i SHBA-së, Franklin D. Roosvelt, pezulloi funksionimin e Konventës Ndërkombëtare të Linjës së ngarkimit të 5 korrikut 1930 për anijet në ujërat tregtare të SHBA-së (Haraszti, 1975, pp. 16-37).
Sipas autorëve të së drejtës ndërkombëtare publike, ekzistojnë dy lloje mundësish të zbatimit të klauzolës rebus sic stantibus. Ajo e tërheqjes parciale dhe ajo e tërheqjes së tërësishme (Kulaga, 2020). Pra, kjo e drejtë mundëson që në zbatim të traktatit të krijohen edhe rrethana tjera. Rastet e përmendura më lartë janë argumentime mbi këto dy lloj tërheqjesh bazuar në klauzolën rebus sic stantibus. Këtu nuk e kemi pa të arsyeshme t’i sjellim të përmbledhura të gjitha rastet, meqë, një gjë e tillë sa është pothuajse e pamundur, është edhe e pajustifikueshme në respektim të kohës dhe natyrës së këtij punimi.
Marrëveshja e Asociacionit të Komunave me shumicë serbe në Kosovë
Me 25 gusht 2015 u arrit një marrëveshje në Bruksel ndërmjet Kosovës dhe Serbisë për formimin e Asociacionit të komunave me shumicë serbe në Kosovë (25 Gusht 2015). Ky lloj asociacioni u përball me shumë kundërshtime të brendshme. Si pasojë, presidentja e Republikës, në gusht të vitit 2015 çështjen e referon në Gjykatën Kushtetuese të Kosovës (Presidentja Jahjaga Sot Dërgon Asociacionin Në Kushtetuese, 2015).
Gjykata Kushtetuese më 10 nëntor 2015 merr vendim që marrëveshja për asociacionin ka 23 shkelje kushtetuese (përderisa vetë marrëveshja për asociacionin i ka 22 nene), por ajo nuk e hedh poshtë atë në tërësi, duke lënë mundësinë që të vazhdohet me tutje me ndryshimet e duhura dhe më pas edhe aplikimin e saj (Aktgjykim në rastin nr. KO130/15 2015).
Në kuadër të këtij vendimi gjykata lejoi të kuptohet se, përkundër faktit se marrëveshja është në kundërshtim me kushtetutën, meqë ajo nuk pati guxim ta lejojë të kalojë si e tillë, pasi ashtu bëhej shkelja e kushtetutës, nuk pati as guxim që ta hedhë atë në tërësi si të paaplikueshme.
Nga ky pozicion jo i mirë që e futi Republikën politika përmes marrëveshjeve të 2013-ës dhe asaj të 2015-ës, e më pas edhe Gjykata Kushtetuese me vendimin tejet joprofesional, duhet të veprojë sërish politika dhe diplomacia, pavarësisht se ajo do të shtrëngohet të ecë mbi tehun e thikës, disi ngjashëm siç kanë vepruar SHBA-ja në mbrojtje të Kosovës në GJND, por edhe kjo e fundit me opinionin e saj pro pavarësisë së Kosovës.
Konkluzione
Neni 21 i marrëveshjes për Asociacionin e komunave me shumicë serbe, saktësisht një pjesë e atij neni, thotë: “Statuti do të konfirmohet me dekret, pas marrëveshjes në Dialog. Secili amendament do të prezantohet nga Asociacioni/Bashkësia, do të konfirmohet me dekret dhe do të shqyrtohet nga Gjykata Kushtetuese” (2015).
Mirëpo, një vendim i tillë, siç e cekëm, u referua për në Gjykatën Kushtetuese para se të procedohet me themelimin e Asociacionit dhe kushtetuesja i parapriu me një vendim, siç e cilësuam më lartë – joprofesional në shkallën e duhur.
Duhet të kujtojmë se, deklaratat, qoftë nga SHBA-ja, ashtu edhe nga BE-ja, nuk janë më këmbëngulëse që asociacioni duhet të zbatohet ashtu siç e parasheh marrëveshja e vitit 2015.
SHBA-të dhe BE-ja po kërkojnë një lloj zbatimi të marrëveshjes (duke marrë në konsideratë modelet ekzistuese të strukturave të ngjashme në botë) dhe në të njëjtën kohë një rrugëdalje. Ky formulim i diplomacisë perëndimore, lë të kuptohet se marrëveshja ka hapësirë të ndryshojë dhe zbatohet (Deutsche Welle, 2022). Në këtë rrafsh tani më këmbëngulëse janë SHBA-të. Por, SHBA-të, siç e cekëm më lartë, nuk janë nënshkrues të Konventës së Vjenës për të drejtën e traktateve.
Marrëveshja për Asociacionin është pjesë e marrëveshjeve të procesit drejt paqes me Serbinë dhe njohjes së Kosovës nga kjo e fundit. Andaj, si të tilla marrëveshja duhet të dërgojë drejt zgjidhjes së problemeve në mirëbesim. Si e tillë ajo nuk duhet të jetë marrëveshje që shkakton probleme në të ardhmen, deri edhe në minimin e stabilitetit.
Çdo marrëveshje e arritur në atë mënyrë, që defunksionalizon Republikën, minon paqen, duhet të hidhet poshtë, qoftë nga Kosova, qoftë ngao Serbia. Meqë Serbia nuk e pushton dot Kosovën, ndërkaq Kosova është e interesuar të arrijë paqen me Serbinë, atëherë ecja e tyre tutje në procesin integrues në BE mbetet e varur nga ky proces. Përveç kësaj, edhe durimit diplomatik të superfuqive mund t’i vije fundi. Por, në këtë rrafsh, presioni gjithësesi duhet drejtuar nga faktori real destabilizues – nga Beogradi.
Nëse marrëveshja për Asociacionin, siç është arritur me 2015, nuk i kontribuon paqes, ajo nuk është një marrëveshje bona fide, pasi njëra nga palët, konkretisht Serbia, po sillet në mënyrë të pandershme dhe dëshiron me çdo kusht të përfitojë në mënyrë të padrejtë.
Pacta sunt servanda është një parim i rëndësishëm i normave të përgjithshme të së drejtës ndërkombëtare publike, mirëpo, të njëjtat parime e kufizojnë atë në kuadër të korpusit të normave jus cogens, pasi si normë e re urdhëruese ndaj marrëveshjeve jo të drejta, parashihen e duhet të jenë, marrëveshjet bona fide.
Për këtë arsye ekziston klauzola rebus sic stantibus. Vendimi i Gjykatës Kushtetuese ka treguar që marrëveshja për Asociacionin nuk është e ndërtuar mbi qëllimet bona fide të të dyja palëve; ndërkaq me vendimin e saj Gjykata Kushtetuese ka treguar që marrëveshja nuk është e vlefshme, as në parimet e saj fillestare, pasi si e tillë, ajo prek interesat vitale të shtetit, rrjedhimisht parcialisht ajo është e pavlefshme. Duke u bazuar në norma të tilla, nuk ka të drejtë madje as Serbia të kërkoj që të zbatohet marrëveshja për Asociacionin bazuar në parimet e vitit 2015. Një gjë të tillë po e pohojnë me gjuhën e diplomacisë edhe SHBA-ja dhe BE-ja.
Nënshkrimi i marrëveshjes, me gjasë, nuk ishte i parashikueshëm që do të ishte në kundërshtim me Kushtetutën e Kosovës nga asnjëra nga palët në dialog, e madje as nga ndërmjetësuesit, apo kështu rezononte vetëm pala kosovare?! Rrjedhimisht, vendimi i kushtetueses mbi marrëveshjen si të tillë, deri më tani ka ndryshuar sjelljen e shumë palëve karshi saj, përveç Serbisë.
Një marrëveshje e tillë, atëherë kalon tek klauzola rebus sic stantibus, pasi si e tillë nuk mund të hyjë në korpusin e traktateve pacta sunt servanda, meqë ajo nuk shpreh më pritjet e përbashkëta, por vetëm të një pale.
Kjo marrëveshje si e tillë, siç është vu re, prek edhe sferën e brendshme dhe atë të jashtme të Republikës së Kosovës, nëse procesohet si e tillë tutje, pra bazuar në parimet e vitit 2015.
Qeveria e Kosovës karshi kësaj marrëveshje është e detyruar të veprojë konform dispozitës të së drejtës ndërkombëtare opinio juris. Përndryshe, ajo do të vepronte në kundërshtim me interesat e shtetit dhe të popullit të Kosovës dhe në kundërshtim me të drejtën ndërkombëtare dhe paqen.
SHBA-ja dhe BE-ja ndaj kësaj marrëveshje kanë ndryshuar qëndrim; ata tashmë kërkojnë që kjo marrëveshje të hapet. Këtë po ia kërkojnë edhe Qeverisë së Kosovës, duke nënkuptuar që marrëveshja të bëhet temë e diskutimit.
Për të ndjekur së pari interesat e Kosovës, dhe për të ruajtur partneritetin e mirë me SHBA-në dhe BE-në, marrëveshja duhet të shikohet në terma parcial, gjë që bazuar në pacta sunt servanta nënkupton se Kosova po e zbaton marrëveshjen. Mirëpo, bazuar në doktrinën rebus sic stantibus dhe vendimin e Gjykatës Kushtetuese Qeveria duhet ta ndryshojë atë parcialisht, duke e sjellë atë në përputhshmëri të plotë me parimin e bona fide (good faith / mirëbesim) dhe opinio juris.
