Shqiptarët kanë vuajtur gjithmonë nga braktisja e popullatës/ Emigrimi është një plagë e kahmotshme ndër shqiptarët, është një epidemi mbarëkombëtare që ka prekur pothujse çdo prag shtëpie, çdo vendbanim e çdo rajon. Kjo plagë e pashërueshme, sot e kësaj dite, po merr përmasa shqetësuese me tendecë rritjeje. Fatkeqsisht, karvani i shpërnguljeve vazhdon e vazhdon dhe si pasojë vendet shqiptare po boshatisen, në disa raste edhe tërësisht.
Pa dashur të mohoj levizjet e shqiptarëve nga një vend në tjetrin, me qëllim të kërkimit të kushteve më të mira jetësore, emigrimet e para të shqiptarëve kanë qenë, në shumicën e rasteve, të kushtëzuara nga sulmet e zaptuesëve të ndryshëm, që nga koha e Ilirisë e deri tek okupimi sllav i tokave shqiptare. Emigrimet e para masive kanë ndodhur si pasojë e ndëshkimeve të Perandorisë Bizantine në shekullin XIV ( 1327,1333,1336) e të Perandorisë Osmane, që janë të shumta (shekulli XV-XIX). Natyrisht, kjo dukuri ka përfshirë edhe shqiptarët në Mal të Zi dhe daton, së paku, që nga koha kur territoret bregdetare shqiptare i takonin krahinës së Arbërisë Venedikase (Albania Veneta), kur shqiptarët migronin drejtë brigjeve bregdetare të Italisë dhe Dalmacisë.
Historiografia shqiptare i ka kushtuar kujdes të veçantë dhe ka shënuar pothuajse me përpikshmëri emigrimet e shqiptarëve nga territoret e Krajës (brigjet e liqenit të Shkodrës) në shekullin XVIII, drejt Dalmacisë dhe vëndosjen e tyre në qytetin bregdetar të Zarës. Mirëpo, edhe pse migrime të shqiptarëve drejt bregdetit dalmatin ka pasur, siç cekëm më lart, që në shekullin XV, historiografia shqiptare këto migrime nuk i ka shënuar fare ose i ka përmendur shumë pak. Pra, i ka lënë në harresë ose në mëshirën e kohës për t’u fshirë për gjithmonë nga kujtesa jonë.
Migrimi i shqiptarëve drejt Dalmacisë ka gjasa që të jetë bërë në grupime të vogla ose individuale. Rasti i parë i migrimeve në grupe në Dalmaci është vendbanimi Arbanija në ishullin Çiovo afër Trogirit, në shekullin XV, ndërsa rasti i dytë është migrimi i shqiptarëve në Istra të Kroacisë, në shekullin XVII. Kësaj rradhe do të paraqesim disa të dhëna për vendosjen e shqiptarëve në vendbanimin PEROI (PEROJ) në Istra të Krocisë, pasi për rastin e parë kamë shkruar disa artikuj.
Peroi, është një fshat i vendosur në jugpërendim të Istrës, në Qarkun e Pulës, në anën veriore të qytezës Fazhana, afër 1000 m larg nga deti. Ky lokalitet fillimisht banohej nga fiset ilire liguret, histret dhe liburnet, ndërsa sllavet u vendosen këtu në fund të shekullit VI. Po ashtu këtu, kohë pas kohe (më heret edhe më vonë) kanë jetuar edhe fise të ardhur nga Moreja e Greqisë. Në fundvitet e shekullit XVI dhe gjsmën e parë të shekullit XVII, Istra u sulmua nga një murtajë shfarosëse dhe si pasojë, shumë vendbanime në Istra, pra edhe vendbanimi Peroi, pothuajse mbeten pa banorë. Në vitin 1644 Peroi mbeti vetëm me 3 banorë. Republika e Venedikut kishte shprehur interesim që vendbanimet e shfarosura në Istra të popullohen përsëri.
Gjendja ekonomike dhe politike në territorin e Arbërisë Venedikase nuk ishte e mirë. Kushtet e jetesës vështirësoheshin nga dita në ditë. Zëri se venedikasit, pas murtajës, pranonin ardhacak për të populluar Istrën u përhap me shpejtësi edhe në Arbërinë Venedikase. Kështu një grup prej dhjetë familjesh shqiptare nga territori i sotëm i Malit të Zi, u nis drejt Istres dhe mbërrijti atje më 21 korrik të vitit 1657. Ato u vendosën në vendbanimin tani të quajtur Peroj (Peroi). Së bashku me këto dhjetë familje shqiptare, në Peroj u vendosen edhe pesë familje malazeze. Të gjitha familjet (shqiptare dhe ato malazeze) i përkisnin fesë ortodokse. Malazezët e arritur në Peroj, në 365 vitet e kaluara, me krenari e rujten identitetin e tyre fetar dhe kombëtar. Ndërkaq, për fat të keq, fati i këtyre shqiptarëve nuk dihet, nuk është ruajtur nga e kaluara e tyre asgjë dhe sipas të gjitha gjasave janë asimiluar.
Ndërësa historiografia malazeze dhe ajo serbe pretendojnë dhe vërtetojnë se të gjitha 15 familjet ardhacake të ardhura në Peroj kanë qenë familje malazez nga Crmnica, historiografia shqiptaren heshtë, edhe pse shumica e tyre ishin shqiptarë.
Po si është e vërteta?!
Duke folur për shqiptarët, Aleksa Bogosavleviq, në faqen 12 të librit të tij “Mbi Arnautet” (O Arnautima) botuar në Nish në vitin 1897, ndër të tjera thekson: “Vendbanimi i tretë dhe më i vogli prej 500 frymësh gjendet në siujdhesën e Istres, në fshatin Peroj (Lugina e Arnauteve), e cila nga Pula është dy orë udhëtim.Këta këtu i ka vëndosur Republika e Venedikut me dekretin e saj. Atëherë prijës i tyre ka qenë Miko Draçkoviq. Ata e kanë ruajtur veshjen e tyre popullore dhe adetet e veta, flasin shqip, por të gjithë ishin të fesë ortodokse”. Pra, dihet se shqiptarët e Peroit plotë 240 vjet nga emigrimi i tyre, e flisnin gjuhën shqipe, por për ata nuk u interesua askush. Historiografia shqiptare heshti dhe hesht akoma, sikur mos të kishte ndodhur asgjë!
Por, dokumenti më i rëndësishëm i cili flet për përkatësinë shqiptare të familjeve të vendosura në Peroi është pa dyshim “Dokumenti (Statuti) i Perojt” në bazë të të cilit ardhacakëve u është ndarë toka. Këtë dokument për herë të parë e ka bë të ditur dhe e ka publikuar Giovanni Andrea Dalla Zonca, në artikullin »Notizie riguardo a Peroj« (Lajme rreth Perojt), botuar në gazetën »L’Istria« në vitin 1852, pra 45 vite para Bogesavleviqit. Në një pjesë të këtij dokumenti, i përkthyer, sigurisht, në gjuhën serbe nga Fran Barbaliq, inspektor austro-hungarez i shkollave, në vitin 1933, ndër të tjera thuhet: AD+ 26 nëntor 1657. “Zotëriut më të shquar dhe më të respektuar Girolamo (Jeronim) Priuli, për Republikën e Shquar të Venedikut, kapetanit Raspo. Duke e përbushur obligimin që më është dhënë nga Senati i Ducalit, më 27 korrik që kaloi, për vendosjen e familjarëve në vendin ku do t’i pelqente Kryepriftit të ndëruar Misho Braikoviqit, me 10 familje shqiptare dhe priftit kryesor Mikel Lubosina, me 5 familje, gjithsejt 77 frymë të ardhura nga Mali i Zi, një vend Turk, si nënshtetas besnikë e të devotshëm të Republikës shumë të ndritshme (Venedikut). Duke pasur informata të sakta, se vendi më i përshtatshëm do të jenë ai që ka qenë më parë vendbanim, në pronësi publike, i quajtur Peroi, i shkretuar dhe i pabanur prej shumë vitesh….me toka të papunuara, gurishte, i mbushur me therra, të lëshuara, pa zotërim nga dikush”… Pra, është e qartë se shumica e familjeve të vendosura në Peroj ishin shqiptarë ortodoksë. Por për këta shqiptarë nuk u kujdes askush, ato u harruan, mbase nga harresa edhe u asimiluan. Përkundrazi, shteti i Malit të Zi nuk i harroi asnjëherë, madje u kushtoi kujdes të veçantë. Ekzistojnë mbi 100 punime shkencore për malazezët e Perojt (vetëm për 5 familje) dhe shumë libra të botuara në kohë të ndryshme. Ndërkaq, nuk më është e njohur se kemi ndonjë libër të botuar apo punim shkencor për këto shqiptarë, tani më të humbur. Malazezët e Peroit, edhe sot e kësaj dite, janë të organizuar, kanë shoqëri kulturore-artistike dhe përdorin alfabetin e tyre cilirik. Për fatin e shqiptarëve të Peroit nuk dihet asgjë, janë aty, u asimiluan apo….! Sidoqoftë, dokumentet e përmendura, por do të ketë edhe shumë të tjera, dokumentojnë ekzistencën e shqiptarëve në Peroi. Dihet së paku, se duke folur gjuhen shqipe, 250 vite janë identifikuar si shqiptarë. Malazezët ishin shumë më pak në numër se sa shqiptarët, por i qendruan kohës, edhe sot ata me krenari deklarohen si malazezë. Po krenaria shqiptare ku na mbeti?!
Është e dhimbshme që shteti shqiptar dhe shqiptarët në përgjithësi të mos shfaqin interes për shqiptarët kudo që ata jetojnë! Edhe shqiptarët e emigruar në Arbanas të Zarës nuk ishin të shumtë në numër, por ata e ruajtën identitetin e tyre kombëtar, falë edhe interesimit të individeve dhe institucioneve shqiptare. S’ka dyshim se rasti i shqiptarëve të vendosur në vendbanimin Arbanija dhe Peroi dhe lënia e tyre në harrësë dhe mëshirën e kohës, dëshmon mosfunksionimin e mosinteresimin e institucioneve shqiptare për bashkkombësit e vet. Mbase jemi shumë dhe s’na duhen ata pak! Rasti i malazezëve të Peroit dhe kujdesi i historiografisë malazeze ndaj tyre, duhet të merret si shembull i mirë se si duhet të kujdesemi për pjestërët e kombit tonë, sadopak që janë e kudo që janë. Akademitë e Shkencave Shqiptare (Shqipëri e Kosovë) duhet t’i nxisin studiuesit të ndryshëm që të studiojnë e zbulojnë vendbanime shqiptare, sidomos në bregdetin dalmatin dhe të Istres, të shpetojmë çka mund të shpetohet, ani pse një pjesë të madhe të tyre e kemi humbur dhe ata janë asmiluar tashmë!
Kamë bindjen se në Peroi duhet të ekzistojnë gjurmë shqiptare edhe sot e kësaj dite. Ato duhet gjurmuar dhe studiuar me vëmendje.
