Sipas arkitektit të saj, perestrojka ishte e nevojshme nga situata e krizës në të cilën u gjend Bashkimi Sovjetik në vitet 1980, kur Mikhail Gorbachev erdhi në pushtet. Ai identifikoi një ngadalësim të dukshëm të rritjes ekonomike jo vetëm si një problem kryesor në vetvete, por edhe si themelin e një sërë manifestimesh të plogështisë së vendit. Instrumentet ose udhëzimet kryesore në zbatimin e programit të tij u përshkruan si glasnost (hapje ose transparencë) dhe demokratizatsiia (demokratizimi).
Perestrojka do të përmirësonte kështu mirëqenien ekonomike të njerëzve, do të rriste moralin e tyre nëpërmjet përfshirjes më të madhe dhe transparencës së vendimmarrjes, optimizimit të llogaridhënies së zyrtarëve ndaj elektoratit të tyre, ofrimit të më shumë autonomisë për ndërmarrjet prodhuese me eliminimin e drejtimit qendror dhe në krijimtaria dhe iniciativa e përgjithshme çlirohet nëpërmjet mobilizimit masiv publik. Ai shkaktoi një zvogëlim të konsiderueshëm të rolit udhëheqës monopolist të Partisë Komuniste dhe ekonomisë komanduese, por Gorbaçovi shmangi çdo aluzion të çlegjitimimit fillestar të të gjithë sistemit sovjetik duke thirrur Vladimir Leninin në mbrojtjen e tij si avokati fillestar i kombinimit socializmi me demokracinë.
Për të ringjallur socializmin sovjetik, ai duhej të demokratizohej – në një farë kuptimi, Gorbaçovi po mbërrinte mbi kokat e burokracisë partia-shtet, e cila ishte në përgjithësi kundër reformës për të tërhequr energjinë e supozuar latente të popullit sovjetik në mbështetje të projektit të tij. .
Kjo ishte një sfidë e paprecedentë dhe jashtëzakonisht komplekse. Në funksion të rëndësisë së saj vendimtare, si brenda dhe jashtë vendit, perestrojka filloi me reformën ekonomike dhe kishte të bënte kryesisht me reformën ekonomike. Hapi i parë ishte një goditje ndaj disiplinës në vendin e punës, duke përfshirë një fushatë kundër alkoolit.
Masa të tjera përfshinin: lejimin e sipërmarrjeve private të vogla nga individë ose nën maskën e kooperativave; Ligji për Ndërmarrjet Shtetërore, duke eliminuar masat sasiore të prodhimit nga lart-poshtë në favor të vetëmenaxhimit dhe vetëfinancimit; dhe hapja e derës për investimet e huaja nëpërmjet sipërmarrjeve të përbashkëta.
Asnjë nga këto nuk funksionoi siç ishte menduar: fushata kundër alkoolit shkaktoi mungesë sheqeri dhe reduktim drastik të të ardhurave për shtetin nga shitja e alkoolit, pasi popullsia përgatiti prodhimin e samogonit (hënës së hënës) si kompensim; suksesi i kooperativave, nxjerrja e ekonomisë në hije në të hapur, krijoi pakënaqësi në një publik të lidhur fort me egalitarizmin dhe duke e parë këtë veprimtari në rastin më të mirë si gjysmë kriminale; vetëmenaxhimi i ndërmarrjes nuk mund të funksiononte siç duhet në mungesë të çmimeve dhe tregjeve reale; dhe investitorët e huaj u penguan nga perspektivat e padëshiruara të një ekonomie në rënie të shpejtë dhe prirje drejt krizës.
Planet për një tranzicion në një sistem tregu u bënë, por nuk u zbatuan, dhe as Mikhail Gorbachev nuk mundi të mbështeste idenë e një ekonomie tregu si alternativë ndaj ekonomisë së komanduar. Rezultatet ishin mungesa, inflacioni, racionimi, demonstratat dhe grevat. Vetëm në vitin 1989, u regjistruan 5,300 demonstrata që përfshinin rreth 12.6 milionë njerëz. Ekonomia sovjetike nuk u ringjall, por shkoi në rënie të përshpejtuar; ndikimi i perestrojkës ekonomike mbi popullsinë – zhgënjimi i plotë me ‘reformat’ e Gorbaçovit ishte e kundërta e asaj që shpresohej të arrinte.
Duke marrë parasysh interesin që kishin ministritë, Komiteti Shtetëror i Planifikimit (Gosplan), drejtorët e ndërmarrjeve shtetërore, kryetarët e fermave kolektive dhe të fermave shtetërore, si dhe drejtuesit e qeverisjes vendore dhe partiake për ruajtjen e sistemit ekzistues, perestrojka kërkonte pakësimin e kompetencave të tyre. Megjithatë, për shkak të mungesës së monitorimit efektiv dhe të nxitur nga ekonomia në rënie të shpejtë, këta agjentë vazhduan të pengojnë zbatimin uniform të politikës ose ta formësojnë atë në dobi të tyre.
Republika dhe qeveritë vendore kërkuan strehim nga pasiguria ekonomike mbizotëruese në autarkinë, duke krijuar kështu përçarje të mëtejshme. Ruajtja u bë e zakonshme në mesin e konsumatorëve. Drejtuesit e ministrive ekonomike dhe ndërmarrjeve shtetërore ishin në gjendje të grumbullonin burime ose produkte të gatshme për t’i shitur për përfitime personale në tregun privat ende të parregulluar.
Për të kapërcyer rezistencën nga ata që ishin të interesuar për status quo-në, Mikhail Gorbachev promovoi glasnost ose një formë të lirisë së shprehjes. Kështu, në dhjetor 1986, u hoq ndalimi për fizikanin bërthamor dhe avokatin e të drejtave të njeriut, Andrei Sakharov; ai u lejua të kthehej në Moskë nga mërgimi në Gorki. Në fillim të atij viti masmediat u lejuan të mbulonin më hapur çështjet e Partisë Komuniste dhe problemet sociale dhe filluan të botoheshin libra të ndaluar më parë. Në vitin 1987, 140 disidentë u amnistuan dhe u liruan nga burgu (lëvizja disidente sovjetike ishte shkatërruar kryesisht nga KGB-ja në 1982-1984). Bllokimi i transmetimeve nga Radio Liberty, Zëri i Amerikës dhe media të tjera u ndërpre në vitin 1988.
