A tregoi Lufta e Dytë Botërore se morali është i këmbyeshëm? Hannah Arendt për të drejtën dhe të gabuarën në luftë.Në kohët tona të ftohta, koncepti i ‘përgjegjësisë (vet)’ i referohet kryesisht mënyrës se si mund t’i lëmë të tjerët jashtë në të ftohtë. Megjithatë, ishte një kohë kur ky nocion ende nuk ishte i korruptuar politikisht dhe kur diskutohej përgjegjësia e të fuqishmëve për të pafuqishmit. Në koleksionin e artikujve Përgjegjësia dhe gjykimi, filozofi gjermano-amerikane Hannah Arendt reflekton mbi përgjegjësinë, fajin dhe të keqen e Eichmann-it dhe nazistëve të tjerë.Tmerret e Luftës së Dytë Botërore bënë që Arendt të mrekullohej me ndërkëmbueshmërinë e moralit. Për shekuj, para luftës, thënia: “Mos vrit”. Brenda një kohe të shkurtër, kjo maksimë u këmbye masivisht me të kundërtën, sikur të vinte një kapele të re. Në fund të luftës, morali u ndryshua përsëri. A do të thotë kjo, pyet Arendt, se morali është thjesht zakon apo modë? Kjo do të ishte e pakënaqshme. Për më tepër, edhe në Gjermaninë naziste kishte shumë që nuk iu bashkuan fashizmit dhe bënë rezistencë. Këta nuk ishin ata që konsideroheshin intelektualë apo mendimtarë në vitet 1920 dhe 1930. A mund të thotë filozofia morale ndonjë gjë kuptimplotë se kush kishte të drejtë dhe kush e kishte gabim në luftë?
Për këto pyetje, Arendt konsultohet me Niçen, Jezusin dhe Makiavelin, dhe veçanërisht Kantin dhe Sokratin. Duke analizuar dhe argumentuar, ajo dallon fajin kolektiv nga përgjegjësia individuale, moralin nga politika, bindjen nga pëlqimi, veprimin nga mendimi dhe arrin në përgjigjet tentative të mëposhtme.Një moral i mësuar, një sistem normash dhe vlerash ose një fe në vetvete nuk ofron ngushëllim kundër së keqes. Ajo që mësohet mund të mos mësohet. E vetmja gjë që ndihmon është që njerëzit të vazhdojnë të mendojnë. Ky mendim është më shumë se një rregullim mekanik i rasteve specifike sipas një ligji universal, duke pasur parasysh mundësinë e dështimit të ligjit. Për të menduar me të vërtetë, duhet të keni një dialog të brendshëm me një vetvete të qëndrueshme që ishte aty në të kaluarën dhe do të jetë në të ardhmen. Vetëm ata që mund të zhvillojnë një dialog të tillë janë përgjegjës për veprimet e ndërmarra. Ata që nuk e njohin këtë ndarje të brendshme nuk e përjetojnë veten si një person që vepron, por si një gjë e vuajtur që mund të kërkojë falje vetëm duke iu referuar rrethanave. Në një proces ligjor në të cilin dikush dëshiron të arrijë një gjykim, duhet të depërtojë në rrethana dhe të dëgjojë zërin individual që tingëllon përmes maskës së përshtatjes shoqërore (latinisht: mask = ‘per-sona’ = përmes tingullit).
Sipas Arendt, këtu qëndron burimi i së keqes banale: shumë njerëz, duke përfshirë filozofët dhe intelektualët e tjerë, nuk mendojnë dhe bëjnë vetëm atë që i përshtatet mjedisit. Ata nuk janë të shtyrë nga ndonjë e keqe e thellë, megjithatë ata bëjnë gjërat më të tmerrshme. Ata janë njerëz, por jo individë. Përshtatshmëria e tepërt maskon zërin e tyre individual. Ai që mendon vërtet e di se në të ardhmen do t’i duhet të jetojë me veten dhe askush nuk dëshiron të jetojë me një vrasës. Paradoksalisht, pra, e mira lind nga reflektimi rreptësisht i pavarur, dhe njeriu bëhet individ (“i pandarë”) vetëm kur ndahet nga brenda.
Arendt në fakt argumenton për një ideal tradicional të Iluminizmit. E mira vjen nga dialogu i brendshëm i një subjekti autonom që përpiqet për integritet. Mbetet pyetja se çfarë ndodh nëse ai dialog rezulton në dikë të gatshëm të jetojë me veten si vrasës. Ose, siç shkroi Nietzsche, “të ligjtë që janë të lumtur – një specie e heshtur nga moralistët”. Atëherë Arendt nuk mund të mendojë për asgjë tjetër përveç se ajo nuk dëshiron njerëz të tillë në rrethin e saj të miqve. Edhe pse konkluzionet e saj përfundimtare kanë pak të reja për të ofruar, dhe ka shumë përsëritje në artikuj, rruga drejt përfundimeve dhe digresionet e shumta analitike janë shumë udhëzuese. Qoftë vetëm për të zbuluar se “përgjegjësia” mund t’i referohet vetë-reflektimit individual dhe jo vetëm zhargonit të qeverisë që përpiqet t’i mbajë njerëzit në linjë.
