Praktika e rasteve individuale të aplikimit të kërkimit kriminalistik ende nuk është përgjithësuar mjaftueshëm dhe nuk gjendet shpesh në literaturën shkencore, prandaj vëmendja kryesore në këtë atikull i kushtohet çështjeve teorike të zbatimit të shkencës kriminalistike në gjykimin e çështjeve penale.
Kriminalistika i zgjidh detyrat e veta të veçanta dhe specifike me ndihmën e një arsenali të gjerë metodash kërkimore shkencore, duke i zbatuar ato në fusha të ndryshme juridike.
Në veçanti, për organet e drejtësisë, mundësia e caktimit të ekspertëve kriminalistik bën të mundur plotësimin në rrjedhën e gjykimit të zbrazëtirave dhe mangësive të veprimeve hetimore që mund të lejohen gjatë hetimit paraprak. Arritjet e kriminalistikës deri vonë, gjykatat i përdornin jashtëzakonisht me ngurrim dhe indirekt vetëm duke studiuar dhe vlerësuar materialet e çështjes penale të mbledhura nga hetuesi. Sidoqoftë, në përputhje me Kodin e Procedurës Penale gjykata, së bashku me prokurorin, hetuesin, është bërë e mundur mbledhja e provave nëpërmjet kryerjes së veprimeve hetimore dhe procedurave të tjera të parashikuara nga kodi i procedurës penale.
Kjo mundësi ende nuk është shfrytëzuar plotësisht nga gjykatat tona, praktika e rasteve individuale të përdorimit të kriminalistikës ende nuk janë përgjithësuar mjaftueshëm dhe nuk gjenden shpesh në literaturën shkencore, prandaj fokusi i trajtimit të këtij artikulli shkencor do të jetë në çështjet teorike të shqyrtimit gjyqësor dhe problemet e zbatimit të shkencës kriminalistike në gjykimin e çështjeve penale. Gjykimi i çështjeve penale është një lloj specifik i veprimtarisë shoqërore që ka një natyrë juridike. Sipas përmbajtjes së tij, gjykimi është provë, pra veprimtari e procedurës penale, si dhe kriminalistike. Ana njohëse e gjykimit konsiston në kontrollin, shqyrtimin e provave të paraqitura nga prokurori i shtetit dhe mbrojtja, në vlerësimin dhe konkluzionet e tyre për rrethanat e veprës së kryer.
Për shembull, gjurmët-reflekset, të njohura nga gjykata, janë informacion për faktet e realitetit dhe ngjarjen që ka ndodhur. Duket qartë se një administrim i plotë i drejtësisë në këtë rast është i pamundur pa ditur gjyqtari modelet dhe parimet e formimit të gjurmëve, të cilat hulumtohen dhe studiohen nga teknika kriminalistike.
Çështjet e përgjithshme teorike dhe aplikative të mbështetjes kriminalistike për gjykimin e çështjeve penale përbëjnë objektin e një seksioni të pavarur të shkencës kriminalistike -“Përkrahja kriminalistike e gjykimit”, bazuar në seksionet përkatëse të metodikës: organizimi i procesit gjyqësor; vërtetimin e rrethanave të ngjarjes në studim; metodologjia e hetimit gjyqësor; taktikat e hetimit gjyqësor; përdorimi i njohurive të veçanta për të ndihmuar në përcaktimin e së vërtetës gjatë gjykimit; metodologjinë për formimin e vendimeve të ndërmjetme dhe përfundimtare për çështjen penale.
Kriminalistika është shfaqur dhe po zhvillohet si një shkencë e krijuar për të ndihmuar hetimin e krimeve. Sidoqoftë, shumë kohë më parë, shumë shkencëtarë dhe praktikues tërhoqën vëmendjen për nevojën e përdorimit të rekomandimeve kriminalistike në faza të ndryshme të procesit penal, edhe në rrjedhën e proceseve gjyqësore, duke përfshirë jo vetëm në ato penale, por edhe në ato civile dhe administrative. Një nga të parët që e shprehu këtë ide në gjysmën e parë të shekullit të kaluar ishte kriminalisti i njohur Tsypkin, i cili tërhoqi vëmendjen për faktin se që nga shfaqja e kriminalistikës, përfaqësuesit e saj i kanë kushtuar gjithë vëmendjen çështjeve të hetimit paraprak, pa i kushtuar rëndësi zhvillimit të njohurive kriminalistike për hetimin gjyqësor. Çështja e nevojës së përdorimit të kriminalistikës gjatë gjykimit u ngrit edhe nga praktikuesit. Gjyqtari i njohur K. Garin në literaturën juridike ka përmendur shembuj të përdorimit të njohurive të kriminalistikës në këqyrjen e vendit të ngjarjes, ekzaminimin e provave materiale, kur janë paraqitur për identifikim, si dhe në paraqitjen e versioneve dhe hartimin e planeve për një proces gjyqësor.
Arotsker, i cili ia kushtoi shumicën e veprave të tij përdorimit të kriminalistikës në gjykimin e çështjeve penale. Ai konsideroi detyrat e drejtësisë dhe rolin e kriminalistikës në zgjidhjen e tyre, problemet në procedurën penale, ndërtimi i versioneve gjyqësore, metodat e sugjeruara për kryerjen e veprimeve gjyqësore individuale, nga pikëpamja e shkencës kriminalistike etj.
Duhet theksuar se L.E. Arotsker i kushton vëmendje të veçantë mundësisë së përdorimit të kriminalistikës, si në procedurat penale ashtu edhe në format e tjera të procedurës juridike. Ai botoi një monografi, pas së cilës ai filloi të konsiderohet në qarqet shkencore si themeluesi i konceptit të përdorimit të shkencës kriminalistike në çështje gjyqësore. Kjo monografi është vepra kryesore shkencore në këtë fushë për mbi 50 vjet. Autori vuri në dukje se kushtet më të rëndësishme që përcaktojnë origjinalitetin e zbatimit të dispozitave të taktikës kriminalistike nga gjykata janë: shqyrtimi i çështjes nga gjykata në përbërje kolegjiale; pjesëmarrja në studimin e provave, në kryerjen e të gjitha veprimeve gjyqësore, së bashku me gjykatën, përfaqësuesit e prokurorisë dhe të mbrojtjes, të pandehurin, viktimën, dhe përfaqësuesit e tyre dhe, nëse është e nevojshme, ekspertët dhe dëshmitarët; pjesëmarrja aktive e të pandehurit në të gjithë hetimin; kërkesën për perceptim të drejtpërdrejtë nga gjykata të të gjitha provave, verifikimin dhe vlerësimin e kujdesshëm të tyre; kryerjen e një hetimi gjyqësor në kushte gojore dhe publicitare, në prani të një numri të konsiderueshëm, në të cilën ka një efekt edukativ; prova në një kohë shumë më të shkurtër se sa në hetimin paraprak; sjelljen nga gjykata si të veprimeve procedurale të kryera tashmë nga prokurori dhe hetuesi.
Zhvillimi i mëtejshëm i këtyre studimeve u lehtësua nga koncepti që propozonte të përfshinte në një pjesë të veçantë të taktikës kriminalistike – taktikat e kryerjes së veprimeve jo vetëm hetimore, por edhe gjyqësore. Nisur nga kjo, prodhimi i shumë veprimeve gjyqësore karakterizohet nga elemente të përsëritjes, të cilat nuk mund të mos kenë një rëndësi të caktuar për taktikën e prodhimit të tyre dhe vlerësimin e rezultateve.
Struktura e taktikës kriminalistike përfshin taktikat e rekomanduara për ekspozimin e dëshmive të padrejta të të akuzuarve, viktimave, dëshmitarëve: “kurthet psikologjike”, “luftimin e gënjeshtrës”, “shpërqendrimin” dhe metoda të tjera që kanë gjetur vendin e tyre në trajtimin gjyqësor dhe janë të njohura nga kriminalistika, por me karakter specifik.
Fatkeqësisht, në praktikë, për shkak të kualifikimeve të ulëta profesionale dhe ndërgjegjësimit shkencor të një kategorie të caktuar gjyqtarësh, ata nuk e aplikojnë (nga mos dija) taktikën kriminalistike. Supozoni se qëllimi i provës në procesin penal është të vërtetojë të vërtetën absolute (rrethanat e çështjes penale në përputhje të plotë me realitetin) dhe ne do t’ia besojmë këtë detyrë gjykatës (gjyqtarit), i cili si pjesëmarrës aktiv në procesin e të provuarit është i detyruar të kryejë një hetim gjyqësor dhe të vendosë prova për të vërtetën e dëshiruar në përputhje me teknikat dhe metodat e zhvilluara nga shkenca kriminalistike.
Me fjalë të tjera, të udhëhiqesh nga taktikat kriminalistike do të thotë se para fillimit të gjykimit, gjyqtari duhet të hartojë planin e shqyrtimit gjyqësor dhe të parashikojë në të jo vetëm procedurën e përgjithshme të shqyrtimit të provave, por edhe kryerjen e çdo veprimi gjyqësor me karakter hetimor veç e veç. Planifikimi i shqyrtimit gjyqësor nga gjykata ka për qëllim sigurimin e rendit dhe konsistencës, plotësinë e verifikimit, vlerësimin e provave, por në të njëjtën kohë, qasja ndaj planifikimit duhet të jetë e plotë dhe gjithëpërfshirëse.
Për shembull, bazuar në tezën akuzuese të formuluar nga prokurori ose në kundërshtimet e mbrojtjes, gjykata planifikon veprime të caktuara gjyqësore që duhen kryer për të verifikuar konsistencën e këtij versioni. Sidoqoftë, le t’i kushtojmë vëmendje faktit se për planifikimin është e nevojshme të shpenzoni një kohë të caktuar, të cilën gjyqtari thjesht mund të mos e gjejë në kushtet e ngarkesës së lartë profesionale në kohën e tanishme. “Planifikimi është zhvillimi më racional i një trajtimi gjyqësor, ai siguron organizimin e brendshëm të tij dhe në këtë kuptim ekziston një metodë e organizimit të një gjykimi”.
“Për verifikimin dhe vlerësimin e suksesshëm të provave, gjykata ka autoritetin për të marrë pjesë në shqyrtimin e tyre gjatë shqyrtimit gjyqësor dhe duhet ta bëjë këtë me shkallën e aktivitetit dhe efikasitetin e përgjithshëm që kërkohet për të përmbushur këtë detyrë. Pjesëmarrja efektive e gjykatës në studimin e provave për zgjidhjen e detyrave që i ngarkon ligji nuk mund të mos përfshijë taktika të caktuara për këtë veprimtari.
Duke iu kthyer kushteve që përcaktojnë origjinalitetin e zbatimit të dispozitave të taktikës kriminalistike nga gjykata, për të cilat roli i gjykatës konsiderohej ndryshe nga sot, do të gjejmë, para së gjithash, rekomandime të një natyre sigurie dhe shumë nga dispozitat do të jenë të rëndësishme sot. Në mënyrë që gjykata e përfaqësuar nga kryetari i trupit gjykues të eliminojë pyetjet kryesore, të refuzojë pyetjet që nuk kanë lidhje me çështjen dhe të bëjë pyetje vetëm pas marrjes në pyetje nga palët, ku i vlerëson provat e paraqitura gjatë gjykimit.
Mbështetja kriminalistike e provave të përmendura, karakteristikat, vëllimi dhe intensiteti i tyre do të varet nga natyra e kryerjes së veprës së rrezikshme shoqërore, nga përcaktimi i veprës penale dhe nga veçoritë që rrjedhin nga situatat gjyqësore.
Detyrat kryesore të komponentit kriminalistik të provës në gjykatë janë:
sistemimi i tërësisë së fakteve për të siguruar një perceptim sistematik të procesit të hetimit të një çështjeje të caktuar penale;
studimi konsekuent i fakteve në bazë të të cilave vërtetohen rrethanat e veprës penale;
studimi i provave fajësuese dhe shfajësuese së të pandehurit;
ekspozimi i provave të rreme; dëshmimi i rrethanave që ndikojnë në justifikimin e zgjedhjes së një dënimi.
Metodika kriminalistike e gjykimit është një sistem rekomandimesh shkencore dhe praktike për shqyrtimin optimal, racional të çështjeve penale, ku përfshihen dispozitat të përgjithshme dhe metoda të veçanta të hetimit të kategorive të caktuara të çështjeve penale.
Metodologjia e gjykimit duhet të sigurojë: gjithëpërfshirjen, plotësinë dhe objektivitetin e studimit të rrethanave të çështjes penale; kontrollimin ekzistues dhe marrjen e provave të reja në bazë të konkurrencës dhe barazisë së palëve; respektimin e të drejtave dhe interesave legjitime të pjesëmarrësve në procedurën penale.
Metodologjia e gjykimit tashmë ka zënë vendin e merituar në metodikën kriminalistike të hetimit dhe gjykimit paraprak të llojeve dhe grupeve të caktuara të veprave penale. Modelet e veprimtarisë së organeve të hetimit paraprak dhe gjykatës duhet t’i nënshtrohen kërkimit kriminalistik, sepse procedurat paraprake dhe ajo penale janë fushë e vetme dhe e pandashme e shkencës kriminalistike.
Është e pamundur të zhvillohen teknika, taktika dhe metodat e hetimit paraprak pa marrë parasysh situatat e hetimit paraprak dhe aktivitetet e pjesëmarrësve në procedurën penale.
Të gjithë këta elementë përbëjnë bazën për zhvillimin e kërkimit shkencor. Në të njëjtën kohë, metodologjia e gjykimit ka një rëndësi të veçantë, pasi vetëm gjykata, duke u mbështetur në metodat e zhvilluara nga kriminalistika, në një kompleks heton dhe vlerëson provat e mbledhura të çështjes penale, dëgjon pjesëmarrësit në proces dhe, pas studimit të gjithanshëm të të gjitha rrethanave të çështjes merr vendim në bazë të ligjit. Në kuadër të zbatimit të parimit të kontradiktoritetit, punën kryesore në studimin e provave gjatë gjykimit të lëndëve penale e kryejnë prokurori i shtetit gjykata dhe avokati mbrojtës. Megjithatë, cilësia e studimit të provave varet nga veprimet e gjyqtarit në organizimin dhe drejtimin e seancës gjyqësore, si dhe marrja e masave për garantimin e barazisë së palëve. Në të njëjtën kohë, është gjykata që vlerëson provat e mbledhura në këtë çështje.
Sot konkluzioni kategorik i shkencëtarëve individualë për mungesën e kërkesës për kriminalistikë për nevojat e procesit gjyqësor do të jetë i palogjikshëm dhe i paarsyeshëm. Kjo vërtetohet nga fakti se rekomandimet dhe metodat taktike janë të rëndësishme për dy palët konkurruese: prokurorët dhe mbrojtësit, pasi në gjykatë ka nevojë për të kuptuar dhe zgjidhur problemet e situatës. Kështu, aplikimi i taktikës, teknikës kriminalistike nga gjyqtari dhe palët e përfshira në gjykim gjatë gjykimit do të mundësojë vlerësimin e plotë të situatës ekzistuese, parandalimin ose zgjidhjen e situatave problematike konfliktuale që janë krijuar.
Prandaj aplikimi i njohurive nga kriminalistika nga palët dhe gjykata gjatë seancës gjyqësore do të krijojë kushte për ekzaminimin sa më të plotë, të gjithanshëm dhe objektiv të provave dhe miratimin nga gjykata mbi bazën ligjore të tyre, vendim të arsyetuar dhe të drejtë
Ps. Autori është njohës i kriminalistikës dhe krimit të organizuar
