Iluminizmi ose epoka e arsyes (nga rreth vitit 1650 deri në Revolucionin Francez) është reagimi ndaj absolutizmit, i cili si një lëvizje filozofike transformoi mendimin, shkencën, ekonominë, politikën, kulturën, arsimin dhe fenë në botën perëndimore. Bota ndryshoi. Iluminizmi shihet si një nga shtyllat e qytetërimit perëndimor që ishte vendimtar në zhvillimin e botës moderne. Parimi i barazisë, të drejtat e njeriut dhe të drejtat civile i kanë rrënjët atje, ashtu si socializmi dhe liberalizmi.
Iluminizmi ka një anë kritike dhe konstruktive. Ana kritike synon besimin dhe paarsyeshmërinë. Ana konstruktive kërkon njohuri (shkencë) dhe forma të reja të shoqërisë me idealet e drejtësisë dhe demokracisë. E kundërta e iluminizmit është obskurantizmi. Njerëzit e shekullit të 17-të dhe të shekullit të 18-të e shihnin kohën e tyre si të ndriçuar, një kohë kur ata lënë pas të kaluarën e errët.Filozofi anglez Thomas Hobbes nuk e pranoi më idenë se mbreti e mori autoritetin e tij nga Zoti.
Ai mendonte se njeriu ishte një lloj roboti, një automat; zemra funksiononte si sustë në një orë dhe nyjet si dhëmbëza.Sipas Hobsit, shoqëria ishte “një luftë e të gjithëve kundër të gjithëve”. Kjo ishte gjendja e natyrës, e cila gjithmonë kërcënon shoqërinë si një kaos i madh i egër.Njeriu nuk ishte një kafshë e komunitetit, por i fokusuar në vetë-ruajtje. Njeriu kishte arsye (racionalitet) që mund ta përdorte për të mbrojtur veten nga nxitjet e njerëzve të tjerëPër të shmangur luftën e të gjithëve kundër të gjithëve, njeriu duhej të pranonte autoritetin absolut të një monarku, përndryshe si mund të mbijetonte? Homo Homini Lupus, njeriu është një ujk për njeriun, prandaj njeriu duhet të heqë dorë nga liria e tij për të mbijetuar. Shtetit (monarkut) i jepet i gjithë pushteti mbi baza të arsyeshme.John Locke u ndikua fuqishëm nga pikëpamjet shkencore të kohës së tij. Pikëpamjet dhe zbulimet e Isak Njutonit në veçanti patën një ndikim të madh tek ai.
Locke është filozofi i formës kushtetuese të qeverisjes. Locke nuk mendon, si Hobs, se autoriteti i shtetit duhet të bazohet në frikën e njerëzve ndaj njëri-tjetrit. Jo, autoriteti i shtetit duhet të mbështetet në “vullnetin e lirë dhe besimin reciprok të subjekteve të tij”. Në gjendjen e natyrës, këta kanë rënë dakord me njëri-tjetrin për të lidhur një traktat ndërmjet tyre, në të cilin të garantohen të drejtat natyrore të njeriut. Këto të drejta natyrore përfshijnë të drejtën e jetës, të drejtën e lirisë dhe të drejtën e pronës. Sipas traktatit ndërmjet tij dhe nënshtetasve të tij, monarku ka për detyrë të respektojë dhe të mbrojë të drejtat e patjetërsueshme që natyra i ka dhuruar çdo qenieje njerëzore.Nëse një monark nuk respekton këtë “traktat shoqëror”, populli ka të drejtë ta rrëzojë atë.
Kjo është arsyeja pse e drejta për revolucion është e justifikuar dhe anglezët gjithashtu mund të justifikojnë rrëzimin e mbretit të tyre James II dhe betimin për besnikëri të re ndaj Stadtholder-Mbretit William III. Shpesh mendoj se liria personale është gjëja më e natyrshme në botë. Por a është vërtet kështu? Kur shikojmë botën tonë, shpejt bëhet e qartë se nuk është kështu.Njerëzit në Korenë e Veriut, për shembull, nuk janë të lirë në asgjë. Jeta e tyre kontrollohet totalisht në të gjitha aspektet nga shteti komunist ku ata jetojnë. Disa popuj dominohen nga të tjerët dhe nuk kanë liri të vendosin se çfarë duan. Një shembull janë edhe tibetianët të cilët janë dominuar nga kinezët që nga viti 1950. Kultura e tyre po shkatërrohet dhe të drejtat e tyre njerëzore po shkelen rëndë.
Njerëzit në vendet islamike që braktisin hapur besimin rrezikojnë vdekjen. Të krishterët dhe besimtarët e tjerë në ato vende janë qytetarë të dorës së dytë pa të drejta reale civile. Ata shpesh bien pre e persekutimit dhe vrasjes. Gratë nuk janë të barabarta me burrin dhe duhet të sillen si të tilla.Në vitin 1948 Kombet e Bashkuara hartuan Deklaratën e të Drejtave të Njeriut. Ishte menjëherë pas Luftës së Dytë Botërore dhe njerëzit ishin shumë optimistë se bota do të bënte përparim të shpejtë në zhvillim dhe liri. Shkeljet e të drejtave të njeriut tani janë rend i ditës. Vetëm mendoni për Lindjen e Mesme ose Afrikën.Liria nuk është e vetëkuptueshme. Liria personale garantohet vetëm në vendet ku respektohen të drejtat e njeriut dhe ku vetë popullata mund të marrë pjesë në vendimet në një sistem demokratik.Por edhe në Evropë, liria personale është mjaft e fundit. Në pikëpamjet e mendimtarëve politikë historikë gjejmë mendime për lirinë dhe shohim se ato reflektohen në sisteme politike që mund të garantonin lirinë personale të njeriut.Mbretërit absolut në 16 t.m. shekulli i 18-të nuk e toleroi lirinë. Feja jote ishte e vendosur dhe duhej të plotësoje të gjitha llojet e kërkesave, rregullave dhe zakoneve që të pamundësonin të jesh vërtet i lirë. Individi zakonisht ishte në varësi të komunitetit të cilit i përkiste.Në Republikën e shekullit të shtatëmbëdhjetë mund të merrje frymë lirisht, por kishte ende kufizime për këtë liri,vetëm mendoni për filozofin Spinoza që nuk guxoi të botonte veprën e tij. Megjithatë, Republika do të bëhej frymëzim në Evropë dhe Amerikë për të garantuar lirinë për qytetarët. Megjithatë, shumë shkrimtarë dhe filozofë ishin në gjendje të botonin veprat e tyre në republikë. Diçka që ata nuk mund ta bënin ndryshe nga frika e persekutimit në vendin e tyre. Një shembull i kësaj është Dekarti, i cili e kishte botuar punën e tij në Holandë. Nuk kishte vend për të në Francën e Louis XIV.
Filozofi skocez John Locke (1632 – 1704) dha mësim në Leiden. Ai shtjelloi idenë se një monark ishte nën kontratë me qytetarët. Nëse shkelte besimin e qytetarëve, ata kishin të drejtë ta rrëzonin. Në 1581, holandezët kishin rrëzuar tashmë monarkun e tyre Filipin II, sepse ai nuk do të përmbushte marrëveshjet. Locke u frymëzua nga ky shembull. Ai jetoi gjatë ngjarjeve të Revolucionit të Lavdishëm në të cilin mbreti i ri William III duhej t’i jepte parlamentit fjalën e fundit.Liria personale nuk është e vetëkuptueshme, por ka një histori të gjatë ne do ta zbulojmë atë.
