Në kohë të vështira kur opinionet polarizohen dhe tensioni është i dukshëm, veprat penale janë bërë e vetmja armë që disa njerëz përdorin për të “mbrojtur” argumentet e tyre. Rrjedhimisht, ndjenja e ofendimit rritet, duke gjeneruar një valë pakënaqësie.
Por e vërteta është se veprat penale nuk janë vetëm për shkak të sulmeve të drejtpërdrejta dhe as nuk janë një fenomen modern. Ato mund të vijnë edhe nga njerëz të afërt me ne, të cilët mund të mos kenë pasur qëllim të na ofendojnë. Ashtu si në atë kohë, shefi juaj bëri një shaka të keqe për punën tuaj. Ose kur dikush ka shprehur mendimin e tij për modelin tuaj të ri të flokëve. Ose në atë kohë dikush kritikoi mënyrën se si i edukoni fëmijët tuaj ose stilin e jetesës… Ka shumë arsye për t’u ndjerë të ofenduar.
Kuptimi i konceptit të ofendimit në Psikologji
Ofendimi nuk është gjë tjetër veçse një ndjenjë e shkaktuar nga një plagë në nderin e një personi, e cila bie ndesh me konceptin dhe imazhin që ai ka për veten. Personi ndihet i ofenduar kur beson se dikush ka thënë ose ka bërë diçka që bie ndesh me normat dhe vlerat e tij më të rëndësishme. Në fakt, ndjenja e ofendimit i përket atyre që njihen si “emocione të vetëdijshme”, ndaj ndan rrjetin me turp, faj dhe krenari. Ashtu si këto emocione, ofendimi varet nga një sulm që ne e konsiderojmë personal dhe që vë në dukje egon tonë.
Në vitin 1976, psikologu Wolfgang Zander u përpoq të shpjegonte procesin psikologjik që shkakton shkeljen. Në fillim, ne kërkojmë shkaqet e mundshme të shkeljes duke u përpjekur ta kuptojmë atë. Në një hap të dytë, ne vlerësojmë intensitetin e të njëjtit duke marrë parasysh reagimet emocionale që gjeneroi dhe analizojmë nëse menaxheri ndan bindjet tona apo jo. Së fundi, në një hap të tretë, ne vendosim se si të reagojmë.
Sigurisht, shumë herë këto faza ndodhin shpejt dhe mbivendosen, aq sa ndonjëherë është e vështirë të ushtrosh kontroll të vetëdijshëm mbi to. Ndonjëherë ne reagojmë automatikisht ndaj asaj që e konsiderojmë si ofendim duke u zemëruar dhe duke sulmuar personin. Por ka edhe një mundësi tjetër përveç reagimit të thjeshtë kur ndihemi të lënduar.
Pse jemi ofenduar?
Ka shumë arsye pse ofendohemi. Një eksperiment i kryer në Universitetin e Miçiganit zbuloi kompleksitetin pas shkeljeve. Psikologët i kërkuan një aktori që të përplasej me pjesëmarrësit e studimit duke i quajtur ata “budakë”. Ata zbuluan se burrat e veriut të Shteteve të Bashkuara nuk ishin prekur nga fyerja, por jugorët po.
Nivelet e tyre të kortizolit dhe testosteronit u rritën, ata dalluan se ndiheshin të mërzitur dhe më të gatshëm për t’iu përgjigjur në mënyrë agresive. Psikologët arritën në përfundimin se në kulturat ku reputacioni, nderi dhe maskuliniteti janë vlera të rëndësishme për t’u mbajtur, burrat kanë më shumë gjasa të ndihen të ofenduar dhe të reagojnë në mënyrë armiqësore ndaj asaj që ata e konsiderojnë një fyerje.
Të ndjehesh i ofenduar është padyshim një gjendje emocionale komplekse në të cilën ndërhyjnë faktorët personalë, por edhe atribuimet shkakësore të brendshme ose të jashtme, si dhe faktorët relacionalë që ndikojnë në interpretimin tonë të ngjarjes dhe që përcaktojnë, në një masë të caktuar, jo vetëm nëse ndihemi të ofenduar, por edhe madhësinë e ndjesisë dhe proporcionalitetit të përgjigjes.
Në përgjithësi, faktorët kryesorë që ndërmjetësojnë reagimin fyes janë:
Rëndësia e marrëdhënies. Sa më i rëndësishëm të jetë lloji i marrëdhënies që kemi me dhunuesin, aq më intensive do të jetë ndjenja. Për shembull, nëse shefi na thotë diçka negative, ne do të reagojmë më intensivisht sesa nëse ai koment do të ishte bërë nga një koleg i panjohur. Niveli i autoritetit të një personi luan gjithashtu një rol të rëndësishëm, gjë që mund të shpjegojë pse ne priremi të ndihemi më pak të ofenduar nga komentet ose sjellja e atyre që i perceptojmë si bashkëmoshatarët tanë, si miqtë.
Përvoja e mëparshme. Përvojat janë një nga arsyet kryesore pse njerëzit ofendohen. Përvojat formojnë personalitetin tonë dhe kushtëzojnë mënyrën tonë të të menduarit dhe reagimit ndaj rrethanave, shpesh pa qenë plotësisht të vetëdijshëm për to. Prandaj, nëse kemi pasur përvoja negative të mëparshme me një person, mund të kemi një tendencë për të interpretuar negativisht çdo ndërveprim me atë person duke u ndjerë të ofenduar.
Niveli i sigurisë personale. Nëse një person ka një vetë-koncept të fortë, ka më pak gjasa të ofendohet. Njerëzit me vetëbesim nuk i lejojnë të tjerët të minojnë vetëvlerësimin e tyre ose të imponojnë kontrollin e tyre. Në fakt, vetëvlerësimi luan një rol vendimtar në ndjenjën e ofendimit pasi mund të shkaktojë emocione të rëndësishme si turpi dhe krenaria. Nëse kemi vetëbesim të ulët ose artificialisht të lartë, kemi më shumë gjasa të bëhemi njerëz të prekshëm që ofendohen nga çdo gjë.
Presioni social dhe kulturor. Shoqëria dhe kultura të cilës i përkasim dhe në të cilën jetojmë ka gjithashtu pritshmëri të caktuara. Ata na transmetojnë sjellje dhe mënyra reagimi që konsiderohen të përshtatshme ose të papërshtatshme, fyese ose të padëmshme, sipas vlerave të përbashkëta dhe standardeve morale. Për këtë arsye ka fjalë dhe sjellje që konsiderohen “fyese” dhe pritet që nëse na drejtohen ne të mbrohemi.
Kjo do të thotë se, në aspektin kulturor, ka “vende” të njohura si të tilla dhe sjellje që konsiderohen fyese dhe të padëshirueshme. Kur jemi viktima të shkeljeve të tilla, ne vlerësohemi nga shoqëria dhe kultura për t’u ndjerë të ofenduar dhe inferiorë për sa i përket kontrollit të perceptuar, gjë që menjëherë përkthehet në nevojën për të rivendosur ndjenjën tonë të pushtetit. Kjo është arsyeja pse ne reagojmë duke u vënë në mbrojtje ose duke sulmuar ata që na kanë ofenduar.
Megjithatë, ne kemi gjithmonë zgjedhje. Ofendimi është gjysmë i atij që e shqipton dhe gjysmë i atij që e pëson.
Ne kemi zgjedhjen: ne mund të pranojmë ose të injorojmë shkeljen e supozuar. Për ta bërë këtë, ne mund ta konsiderojmë atë si një “dhuratë të padëshiruar”. Ne kemi mundësinë të përballemi me problemin, ta lëmë autorin e veprës të lëndojë egon tonë dhe të zemërohet, të acarohet dhe të humbasë kontrollin. Ose, anasjelltas, ne mund të mësojmë të mbrojmë vetëvlerësimin tonë. Lirojmë ndjenjat tona nga zgjedha e asaj që të tjerët mendojnë dhe thonë. Ne mund të vendosim të mos ofendohemi sepse në fund të fundit, veprat penale kanë tendencë të thonë më shumë për autorin e së njëjtës se sa për palën e ofenduar. Në këtë mënyrë ne mund të sigurohemi që ofendimet të mos na dëmtojnë duke i kthyer sarkazëm ose armiqësi personit që i ka krijuar ato.
