Lufta italo – greke, 82 vite më para, e cila filloi më 28 Tetor 1940 dhe përfundoi në prill 1941, nuk ka gjetur ende një pasqyrim të plotë në historiografi. Lufta italo – greke është edhe pjesë e historisë së Shqipërisë gjatë atij konfliktit që iu vu zjarri Evropës. Sikundër dihet, ushtria italiane pësoi disfatë dhe u detyrua të tërhiqej. Në të vërtetë, në këtë luftë, Shqipëria është përfshirë drejtpërsëdrejti, pasi klasa politike u vu në shërbim të okupatorit Italian. Ajo klasë politike kolaboracioniste e vunë vendin tonë me akte zyrtare në gjendje lufte me Greqinë, akte që, veç firmës së mbretit Viktor Emanuel III, mbannin edhe firmën e kryeministri kuisling, Mustafa Kruja, duke e quajtur një okazion për krijimin e”Shqipërisë së Madhe”. Ky ishte një iluzion, pasi kufijtë nuk mund të ndryshoheshin dhe të caktoheshin në kohë lufte, aq më tepër nga Fuqitë e Boshtit që i priste disfata e sigurtë. Por faktikisht populli shqiptar nuk e mbështeti atë vendim të qeverisë së Mustafa Krujës.
Si rrjedhojë e atij nënshkrimi nga Mustafa Kruja, Shqipëria pas okupacionit Italian po vihej edhe nën okupacionin grek, që do t’i kushtonte veçanërisht Jugut të Shqipërisë. Duke u reshtuar në anën e agresorit, kolaboracionistët e bënë Shqipërinë, nga një vend viktimë e agresorit në një palë ndërluftuese, pjesmarrëse në sulmin kundër Greqisë në krah të Italisë.
Në zbatim të atij vendimi të Qeverisë Kuislinga, në verën e vitit 1940, në çdo komunë apo fsht të Shqipërisë, qeveria italiane u mundua të regjistronte milicë vullnetarë për t’i çuar në luftë kundër Greqisë. Në fshatin Vuno të Himarës shkoi vetë ish-konsulli Meloni dhe togeri i S.I.M për Himarën Luigj Moreti, ( i cili, për krimet e kryera këtu, u vra në pritë më 26 gusht 1942, nga një njësit partizan i komanduar nga Zaho Koka). Por këta misionarë fashistë nuk mundën të regjistronin as edhe një milic në Vuno. Për këtë dështim, italianët bënë arrestime e burgime si dhe internuan në Shkodër dhjetra veta. Ndërsa Foto Gjinin, Gogo Zhebon, Niko Llagurin dhe Orest Mitron, pasi i arrestuan dhe i torturuan barbarisht, i pushkatuan gjatë rrugës në fshatin Dhërmi. Këtë ngjarje dhe përgjigje që u ktheu populli i Vunoit, ai popull e ka përjetësuar në këngë:
O Vuno, fshat i Bregdetit,
bukuri e vilajetit.
Vuno, fshat i Shqipërisë,
ç’përgjigje dhe Italisë,
Melonit me ca fashistë,
Moretit me munafikë,
kur të kërkuan milicë,
për luftën kundër Greqisë.
Të kërkuan po s’u dhe,
ndaj të vunë në batare.
Popullin ta torturuan,
shtëpitë t’i përvëluan.
Edhe burrat që t’i muarr,
ca në burg, ca internuar.
Seç muar katër të mirë:
Gogo Zhebo e Foto Gjinë,
Nikon dhe Orest trimë.
Ndërsa në Krahinën e Mesaplikut për të mbledhur vullnetarë të tillë, shkoi eksponenti i fashizmit Qazim Koculi me shokë, ku mblodhi kryesinë e kësaj krahine. Mbledhja u bë në Milenjë, fushë në bregun e djathtë të Lumit të Vlorës, që i përket fshatit Gjorm. Qazim Koculi kërkonte t’i bindte krerët e krahinës së Lumit të Vlorës, që të rekrutonin forca vullnetare për milicinë fashiste. I pari e mori fjalën Qazim Koculi. Ky filloi t’u fliste krerëve për çlirimin e Çamërisë nga Greqia. Pasi mbaroi fjalën Qazim Koculi, ishte Ahmet Cani nga fshati Brataj i Vlorës, atdhetar dhe luftëtar i shquar, që u ngrit i pari dhe e kundërshtoi vendosmërisht, duke bërë që mbledhja e Milenjës të dështonte. Dhe këtë ndodhi populli i Labërisë e ka përjetësuar në këngë:
Erdhën shokët të kërkojnë:
Hajde o Ahmet të shkojmë,
na kërkon Qazimi Gjormë.
– Ti Qazim pse na ke folë?
Me Greqi ne do luftojmë.
– Qazim Koculi të thonë,
po këtë nuk ta pranojmë.
Iitalianët në Vlorë,
kthehu të haç ndonjë zorrë,
se me Greqi ne s’luftojmë.
Shokët Ahmetit i thonë:
– Ahmet t’u lumtë ajo gojë,
me sheqer do të mëlcojmë,
jeshje nga një fshat me sporë,
që u rri koburja në dorë.
Me Greqi ne nuk luftojmë,
po grekët do t’i ndihmojmë,
Italisë do ja punojmë,
do t’i biem nga të shkojë,
se na ka ardhur pa folë.
Dihet se Qazim Koculi ka qenë një nga drejtuesit kryesorë të Epopesë Luftës së Vlorës të vitit 1920, por me ardhjen në fuqi të Amet Zogut si shumë Fanolistë edhe ai mërgoi në Itali, por kur Italia pushtoi Shqipërinë në 7 prill 1939, ai së bashku me shumë nacionalistë të tjerë e mbështeti pushtimin e Shqipërisë nga Italia duke u bërë kolaboracionistë. Për kët populli e anatemoi me këngën:
Qazim Koculi me lule,
vet e shporre, vetë e prure !
Gjatë asaj lufte italo – greke shumë banorë të fshatrave greke u detyruan të iknin duke kërkuar strehim në fshatrat e thella malore të Shqipërisë së Jugut. Pothuajse në çdo fshat shqiptar pati të tillë refugjatë, të cilët u përkrahën nga populli shqiptar. Disa familje greke u strehuan edhe në fshatin Kuç të Kurveleshit. Mirëpo, një djalë i këtij fshati u përpoq që ta përdhunonte një vajzë të bukur greke, i cili quhej Jaho Sulo Sofia. Për aktin e tij të turpshëm, gjykohet dhe dënohet me vdekje nga vetë fshati i Kuçit. Ky fshat nuk e përfilli aspak gjykatën e pushtuesve fashistë që ishin në fuqi dhe i dëboi karabinierët italianë të cilët shkuan në Kuç për ta ndaluar gjyqin që po i bëhej fajtorit. Po ashtu pleqësia e fshatit Kuç nuk morri parasysh as lutjet që i bëri familja e vajzës greke që ta falte fajtorin. Pleqësia iu përgjegj: “Ne kemi zakonet tona, kur i preket nderi gjitonit, prandaj do bëjmë siç kanë bërë të parët tanë.” Dhe ja se si populli e ka përjetësuar edhe këtë ngjarje në këngën e tij:
Nëntëqint dyzetedyja,
për bukë vuante Greqia,
ikte populli nga uria,
u mbush plot Shqipëria,
nga Saranda gjer në Durrës,
plot familje greke udhës.
Të drobitur e të mjerë,
trokitnin derë më derë,
kërkonin më çdo shtëpi
“ligo alevri, ligo psomi”. (pak mill, pak bukë)
Shqiptari, siç kishte hije,
i priti si mik shtëpije,
s’i la të vdisnin urie,
gjithë ata fëmijë xathur,
i morën brenda në vatër;
kush nga tre e kush nga katër.
U dha bukë e u dha gjellë,
s’i la jashtë që të flenë;
s’i la të flinin jashtë,
bukë e kripë i ndanë bashkë.
Po një ditë, një rrufjan,
që s’mund ta quajm shqiptar,
i kuçiot, një palo djalë,
dolli në shteg atje parë,
ku ndahet fshati me fshanë. (në Gjeraqinë, vend ku ndahet Kuçi me Çorrajt).
Sheh një vajzë të bukur greke
dhe iu hodh që ta rrëmbente.
Po vajza kërkoi ndihmë,
dhe fshati Kuçet errinë.
Pleqtë e Kuçit u mblodhë,
këtë turp – thanë – s’e durojmë,
dhe dhjetë trima i zgjodhë,
shkuan Jahon ta rrethojnë.
Po Jahua e kuptoi,
mori armët edhe shkoi.
Aty fshati e rrethoi,
dhe kur e zunë të gjallë,
për dënim plumbin i dhanë,
tre në gjoks e dy në ballë.
“Aferim – Kuçit – i thanë –
se nderove Labërinë,
Labërinë e Shqipërinë.”
Tiranë, 28 tetor 2022
