Të përzënë nga shkolla sovjetike e Aviacionit, me ëndrra të prera në mes, një pjesë e grupit të studentëve për pilotë, që kishim studiuar një vit në qytetin e Batajskut, më 8 janar të vitit 1962, pas një lundrimi “skëterrë”, me një anije mallrash, mbërritëm në qendrën e Shkollës së Tretë të Aviacionit Ushtarak të Kinës, në qytetin Çin Zhou. Ai ndodhet në “zemër” të Mançurisë; në atë kohë kishte rreth 200.000 banorë. Pa ndonjë industri të spikatur. Një qytet me ndërtime 2-3 katëshe por me rrugë të asfaltuara. Terreni përqark qytetit ishte fushor; pranë tij janë brigjet Perëndimorë të Detit të Verdhë. Njëra nga vlerat e këtij qyteti mbahej fakti që aty ishte qendra e Shkollës së Tretë të aviacionit ushtarak të Kinës. Vajtja ime në këtë shkollë e në atë qytet ishte një rast fatlum. Në listën prej 7 studentësh të kursit tonë ku bwnin pjesw: Adem Çeça, Dhori Zhezha, Mihal Pano, Bashkim Agolli, Andrea Toli dhe Sherif Hajnaj (Bracki), u përfshi, fare rastësisht dhe emri im, Niazi Nelaj.
Gjithashtu mund të lexoni
Ndoshta lexuesi ka kuriozitetin dhe guximin të më pyesë: “Këta kinezët, me njëri – tjetrin nuk bëjnë dashuri? Si janë shtuar aq shumë ata njerëz”? Kureshtarëve dashamirës do t’u përgjigjesha çiltërisht: “Ata bënin dashuri e çfarë dashurie”! I kisha parë, me sy, ndonëse në raste të rrallë, si plekseshin me njëri-tjetrin, si lëpiheshin e klithnin, nga sikleti. Meshkujt, përkundrejt të huajve ishin xhelozë. Pikërisht, në radhët e burrave ishte më e dukshme xhelozia; për hir të së vërtetës, femrat ishin më të afruara.
Në grup ishim 7 shokë. Vetëm njëri; myzeqari Dhori Nasi Zhezha, një djalë i pastër e tepër i sinqertë por pak naiv, u integrua, më mirë nga ne në jetën e kinezëve. Ai qëndronte vazhdimisht mes tyre, luante me ta, bënte patinazh, luante ping-pong, madje mësoi dhe të bënte akupunturë. Meqenëse shoku ynë qëndronte më shumë me vendasit sa me ne, me shaka e kishim “pagëzuar”: “Dhori kinezi”. Myzeqari tjetër Spiro Moçka, nga Novosela e Vlorës, vërtet nuk u bë dot pilot por, mësoi të shkruajë e të lexojë, në gjuhën e vështirë kineze. Ne të tjerët mbetëm analfabetë. Unë mësove të shkruaj e të lexoj vetëm hieroglifët që simbolizojnë mbiemrin tim: Nej Laj, që do të thotë: “Hajde brenda”. Mësimi i gjuhës kineze, ishte mjaft i vështirë.
Fëmijët, shkollën fillore e vazhdonin disa vjet, vetëm për të mësuar si të shkruanin e të lexonin. Kisha dëgjuar se hieroglifët e gjuhës kineze (nuk e di të saktë nëmurin e tyre), i dinte vetëm profesori Go Mo Zho. Ne kishim shkuar për kualifikim dhe nuk na dilte llogaria të rrekeshim pas të mësuarit të gjuhës. Prandaj u gjet e udhës të komunikonim rusisht, me ndihmën e përkthyesve.
Shkolla jonë, në qytetin e Çin Zhout ishte rreth 30 minuta, në këmbë, nga qendra e qytetit. Një ditë, së bashku me shokun tim më të afërt – Sherif Çelo Hajnaj (Braski) vendosëm të dilnim pa leje, në qytet. Eksperiencë kishim. Në Batajsk, në një dalje pa leje, një grup studentësh sfiduam komandantin e shkollës, kolonelin Vollkov i cili, me makinë “Gaz- 69” erdhi më vonë nga ne, në shkollë. Nga shkolla kineze, nuk ishte e vështirë të ikje pa leje.
Muret rrethues nuk ishin më të lartë se 2 m., e ne mund të hidheshim lehtë mbi mur. Kinezëve as që u shkonte në mendje të largoheshin pa leje. Unë dhe Sherifi e ndamë mendjen për të dalë, pa leje. Vetëm të ikim thamë me njëri-tjetrin, pa le të dalë ku të dalë. Për të realizuar “arratinë” menduam të shfrytëzonim një ditë kur në qytet bëhej pazar. Një lumë njerëzish, atë ditë zhvendoseshin, në këmbë, nga Perëndimi, për në qytet, duke ecur nëpër një rrugë e cila kalonte pranë rrethimit të shkollës sonë.
U veshëm me rroba civile, të cilat i ruanim në dollapë dhe u nisëm. Kapërcyem murin rrethues e u pleksëm me turmën. Harruam që ne, nga pamja e jashtme, vendasit do të na pikasnin së largu. Në Tiranë thonë: ”Je bo si pare e kuqe”. “Aventura” jonë prej adoleshenti çamarrok, ra shpejt në sy të kinezëve. Kalimtarët që na pikasnin, kthenin kokën me habi, diçka pëshpëritnin me njëri – tjetrin e vijonin udhën. Kur ecnin ashtu, pa rresht e pa rregull, ngjanin me atë tufën e dhenve, që shkon në burimet e ujit, për të shuar etjen.
Veshjet e atyre që ecnin në kolonë, pa zhurmë e pa potere, ishin thuajse të njëjta: pantallona, setër (një lloj xhakete), me ose pa kapele. Xhaketat ishin të mbyllura, deri sipër, tek qafa. Ne i kishim xhaketat të hapura, të qepura mono ose, dopiopetë. Binim në sy jo vetëm nga fytyra, por dhe nga uniforma. Atë ditë i shpëtuam “mbulimit të përkthyesve”, të cilët, me siguri, kur mësuan se ne, të dy ishim larguar nga shkolla, duhet të kenë mallkuar fatin e keq të tyre që, bëri t’u iknim nga sytë.
Në turmën e njerëzve kishte një larmi të paparë njerëzish. Burra, gra, vajza të reja, djem të rinj, një nga një e, në shoqërinë e njëri-tjetrit. Ecnin, pa u ndjerë. Disa femra, me moshë mbi mesataren (rreth 50 vjeç), të cilat ecnin përpara nesh, me zor çapiteshin. Ato ecnin “si pata”. Trupi i tyre, i zhvilluar vinte në kundërshti me këmbët e vogla. Sipas traditës perandorake, femrat sektit Han, njërës nga dinastitë më të vjetra e më të fuqishme, në Kinë, asnjë grua e perandorisë nuk duhet ta kishte këmbën me përmasa që të kalonin madhësinë e këmbës të perandoreshës.
Që të mos u rritej këmba, femrave, që në fëmijëri u vishnin disa kallëpe prej druri dhe teksa trupi zhvillohej normalisht, këmba mbetej e vogël. Edhe pas ndryshimeve revolucionare që solli viti 1949, ky defekt ishte i pariparueshëm. Shpejtonim hapin e i kalonim lehtë bashkudhëtaret tona të çuditshme.
Na lindi mendimi të komunikonim me dikë, nga ata që shkonin për në qytet. Do të vinim në punë fjalorin tonë “të mjerë” i cili, përbëhej nga fjalë të përgjithshme, nga ato që përdoren sa për të kërkuar ushqim, ujë apo për të pyetur për x e y vend, rrugë etj. I vumë syrin dy djemve të moshës tonë, të cilët ishin të veshur mirë, jo si bashkë udhëtarë të tyre. Ata mbanin flokë të gjatë e pinin cigare. I menduam si djem “trendi” e, u folëm në gjuhën e tyre.
Me kinezçen tonë alla-shqiptarçe, u kërkuam djemve të na ndiznin cigaren. Të dy e pinim cigaren dhe i kishim gati ato, të ndezura. Të dy djemtë e kuptuan kërkesën tonë dhe nxorën, si me komandë ushtarake, shkrepëset nga xhepi. Më i shkathëti prej tyre, me një gjest kalorësiak, na drejtoi shkrepësen, të ndezur. Kur na panë në fytyrë e nuk u ngjamë me të tyret, adoleshentët kinezë u stepën; bënë të habiturin dhe, pa pritur t’i falenderonim, me fjalët: “Se- se nji”! atë që dinim, shpejtuan hapin e u larguan prej nesh. Sikur të mos na kishte ndodhur asgjë, vijuam rrugën, drejt qendrës së qytetit.
Pa mbërritur tek kryqëzimi i parë, para se të ktheheshim për të shkuar në dyqanin ku shiste vajza bukuroshe, na preu rrugën një oficer i shtabit të shkollës, i cili guidonte një triçikël të ri, të prodhimit sovjetik. Ai ndali motorin para këmbëve tona e, na ftoi të zinim vend mbi triçikël. Njëri nga ne u sistemua në kosh, tjetri zuri vend prapa “shefit”. E njohëm “shefin” me sy hileqarë nën syzat e miopit.
Ishte njëri nga oficerët e shtabit, i cili nuk kishte lidhje të ngushta pune me ne. Ai u shkri së qeshuri dhe nuk na tha asnjë fjalë. U nisëm për në shkollë, turivarur, pa triumf. Rrugës mendova: “të vrasin me pambuk këta kinezët, e kanë informacionin të përsosur. Ende pa mbërritur në qendër të qytetit ne, erdhi tricikli”. kur hymë në posto-bllokun e shkollës, ushtari roje, tek dera, kur na pa në shoqërinë e shefit të tij, na nderoi me grusht e qeshi. Në shkollë nuk u mor njeri me ne. As më vonë nuk na e zunë në gojë çapkënërinë tonë.
Rrugën ujore për në Kinë e bëmë së bashku me një grup oficerësh, të cilët kishin fluturuar në Krasnodar, në aeroplanët bombardues të frontit, ‘IL-28’. Në Kinë, ata do të specializoheshin për të fluturuar në avionët gjuajtës – bombardues, ‘Mig-15 Bis’. Në atë grup ishin oficerët: Vaskë Nikolla; Baftjar Metaj; Myrteza Arapi; Shuaip Nurja; Atllant Buzo; Gëzim Picari e Robert Marko.
Me ta, së bashku shkuam deri në Pekin; mandej grupi i tyre shkoi në qytetin ku i prisnin një grup tjetër oficerësh, në përbërje të të cilit ishin: Sotir Majko; Muço Muçaj; Servet Murati; Niko Qendro; Raif Hoxha; Servet Muka; Lirim Kokona; Pandeli Prifti; Divin Abazi; Bilush Imeraj dhe Çerçiz Zeka. Të dy grupet e oficerëve u bashkuan dhe do të fluturonin në avionë ‘Mig-15 Bis’, sipas programeve të diferencuar.
Ata vërtet ishin titulluar oficerë, në Shqipëri, kur u kthyen me dhunë nga Bashkimi Sovjetik por asnjëri prej tyre nuk ishte diplomuar pilot. Sa i takon pagës, ata nuk e merrnin si oficerë, por si ne që ishim studentë. “Gafën” e kishte bërë komandanti i Aviacionit Shqiptar, kolonel Edip Ohri, i cili ishte pjesëmarrës në bisedimet mes delegacionit të lartë të Ushtrisë tonë, me atë të Ushtrisë Çlirimtare Kineze.
Sot e kësaj dite nuk arrij të kuptoj logjikën e atij komandanti i cili, u tha bashkëbiseduesve të tij kinezë që: “Tanët, t’i trajtoni njëlloj si tuajt”! Bazuar në këtë “bekim”, të cilit nuk më vjen mirë ti ve një emër nga ata që meriton, autoritetet kineze të Aviacionit e gjetën të udhës të na futnin “në një thes”, e, të na trajtonin njëlloj, si oficerët dhe studentët, e tyre.
Pikë së pari, oficerëve tanë nuk u dhanë as pagat, jo vetëm në Kinë, por as familjeve të tyre, në Shqipëri. Ky trajtim i pamerituar i revoltoi oficerët tanë të Aviacionit, të cilët bënë disa përçapje, pa rezultat dhe më në fund refuzuan, në grup të nisnin programin teorik dhe atë praktik. Për t’u bërë presion oficerëve të revoltuar e, për të na dhënë mësim ne studentëve që të mos ndiqnim shembullin e tyre, autoritetet e Ministrisë tonë të Mbrojtjes, urdhëruan kthimin në Shqipëri të grupit të oficerëve për pilotë, pa përjashtim.
Ai grup, në përbërje të të cilit kishte talente që premtonin shumë në fushën e pilotimit, “u krasit” pa kriter dhe u shpërbë keqas. Vetëm njëri, (Servet Murati), pas disa viteve, me këmbënguljen e tij, i’u kthye fluturimit në aeroplanët reaktivë për të cilët, kishte mësuar dhe arriti në sferat më të larta të drejtimit të Aviacionit, (Komandant i Shkollës së Lartë të Aviacionit). U rikthye në fluturim edhe Baftjar Metaj, por në helikopterët ‘Mi-4’ dhe Gëzim Picari, instruktor, në avionët fillestarë mësimorë, me helikë, Tip-61.
Një vendim i nxituar e i pa thelluar si duhet, bëri një dëm të pallogaritshëm për armën e Aviacionit tonë. Plot me halle ishte Aviacioni Shqiptar; mediokriteti i shtoi edhe një telash të madh. Më shkojnë mornica nëpër trup, edhe sot, kur kujtoj se piloti i talentuar (paçka se i pa diplomuar) Bilush Imeraj, jo vetëm që u lirua nga ushtria, por, kur u kthye në Shqipëri, autoritetet inatçore të ushtrisë e të Aviacionit, nuk i dhanë asnjë lloj pune; të paktën si shokëve të tij, të të njëjtit hall. Bilushi, i papërkrahje, për të përballuar jetën, u detyrua të shkonte çoban, me dele, në tufat e dhenve të Kooperativës Bujqësore të fshatit “Asim Zeneli”. Çfarë ironie? Këtë le ta mendojë secili, por duke e hedhur në veten e tij!
Në vjeshtën e vitit 1962, erdhi në Kinë një delegacion i madh i Ushtrisë Popullore me në krye gjeneralin Petrit Dume, në atë kohë Shef i Shtabit të Përgjithshëm të Ushtrisë. Në përbërje të delegacionit kishte, oficerë të lartë të specialiteteve të ndryshëm, me kompetencë për të nënshkruar kontrata furnizimi me armë. Siç duket kjo ishte agjenda e vizitës të këtij delegacioni.
Na njoftuan të shkonim, me urgjencë, në takim me delegacionin ushtarak shqiptar, në qytetin Mançurian të Shen Janit (Mukdenit), i cili, në atë kohë ishte disa milionësh dhe të merrte mendjen me ata oxhakë fabrikash, të dendur e të lartë të cilët, villnin tym 24 orë pa u ndalur. Mbërritëm në qytet herët në mëngjes dhe deri sa të shkonte ora për takim, u sistemuam në një hotel turistësh mjaft modern, luksoz. Ishim mësuar të na monitoronin “përkthyesit “tanë, në çdo hap, por nuk kisha parë ndonjëherë që në çdo cep të korridorit të hotelit, të shikoja një burrë, të ulur në karrige, i cili bënte sikur lexonte gazetën.
Prania e tyre më krijoi një farë bezdie dhe alergji. Nuk e besova se ata ishin pushues ose turistë, të cilët, aq gjatë ishin të interesuar të lexonin shtypin. Mendja më tha se ata mund të ishin njerëz të shërbimit inteligjent kinez. Të tillë kishte kudo, në çdo vend, edhe tek ne, ndryshonin vetëm metodat e punës, teksa detyrat mbeteshin po ato; ruajtja e interesave të shtetit përkatës.
U sistemuam në katin e sipërm të hotelit luksoz; takimi me delegacionin ushtarak të ardhur nga Shqipëria do të zhvillohej në një sallë, katin e parë të tij. Na duhej të zbrisnim para kohe, për të pritur shefin e madh dhe suitën që e shoqëronte. Së bashku me studentin nga Durrësi, Perlat Lako, një djalë tek i cili, ishin mbledhur gjithë vetitë e mira që mund të ketë një njeri, morëm ashensorin, për të zbritur nga kati i pestë ku ndodheshim; në të parin.
U befasuam e u mrekulluam kur në ashensor hyri një “perri”. Pranë nesh qëndronte një vajzë, rreth të njëzetave, e bukur, si yll. Ajo na surprizoi e na la pa mend. E kishim aq pranë e nuk mund ti thoshim asnjë fjalë. Jo vetëm se nuk dinim në cilën gjuhë komunikonte, por dhe nuk guxonim. Bukuria e saj “na vrau”. U mekëm, të dy. Na dukej sikur ishim në një ëndërr të bukur e cila nuk donim të mbaronte. E vrojtonim me sy, të përhumbur; sikur do ta përpinim. Edhe ajo na vështronte e buzëqeshte, ëmbël. Kur ajo vinte buzën në gaz, dukej akoma më e bukur.
Thonë që ëndrra më e gjatë e ka vazhdimësinë rreth 3-4 sekonda. Besoj aq na u desh dhe neve të zbrisnim deri në katin e parë. Me “dhimbje” lamë të dilte e para nga ashensori, ajo bukuri e rrallë. U largua nëpër hollin e hotelit, me çapa të vogla e tërë naze. Një koketë e vërtetë, joshëse. E mori me vete tërë atë nur bukurie e ato hire vajzërore, të cilat na erdhën si dhuratë vetëm për pak sekonda!
Kur mbetëm të dy, me Perlatin, të cilin e kisha shumë shok; luanim së bashku ping-pong e bënim shaka “të rënda”, në intimitet, këmbyem disa opinione djemurie. Pyetëm njëri-tjetrin, si u ndjemë në praninë e asaj bukurosheje nga Japonia, e cila erdhi e iku, si një vetëtimë e, na la të shastisur, si në një hipnozë. Të dy, secili në vetminë e tij, kishte suportuar diçka të pa ndodhur.
I thashë shokut tim të mirë, durrsakut shpirt njeriu se, mua më dridheshin gjunjët kur shikoja atë që një njerëzore të veçantë, po ty, Perlat? Edhe mua, më ndodhi e njëjta gjë, tha tjetri, sinqerisht. Përfundimi ishte një: Të dy vuanim nga e njëjta “sëmundje”. Me këtë ndjenjë kënaqësie, u bashkuam me shokët dhe hymë në sallën e takimit. Mallkuam veten dhe fatin tonë që qëndruam aq pak pranë saj. Na u duk sikur ishte shkëputur nga yllësit, për të na tunduar ne “mjeranëve” e, kishte ikur prap, andej nga erdhi.
Në sallë zumë vend në plate. Radha e parë e platesë ishte e rezervuar për anëtarët e delegacionit ushtarak, nga Shqipëria. Ata ishin në funksione drejtuese, në Ministrinë e Mbrojtjes dhe në njësitë e Ushtrisë tonë. Me grada e funksione të larta, të kapardisur e me çanta lëkure, fine, në duar. Ne, studentët për pilotë, të dy grupeve mësimorë, zumë vend pas tyre dhe qëndruam në pritje të shtetarit të rëndësishëm.
Qëndronim të tulatur, si të zënë në faj. Kishim dëgjuar për “bëmat” e tij dhe rreptësinë që e karakterizonte ne marrëdhëniet me vartësit por, nuk e njihnim fizikisht. Në sallë hyri shefi hijerëndë, gjenerali Petrit Dume. Si me komandë, u çuam në këmbë. Dikush nga të suitës i raportoi. Shefi i Shtabit të Përgjithshëm të Ushtrisë, me atë trup jo të gjatë, më tepër rrumbullak, me flokë të rëna përpara e me ca cullufe të gjata të cilat i kishte hedhur anash, (për të mbuluar tullën), u ul i vetëm përballë nesh, në një kolltuk njëvendësh. E parashikonim se do të kishim një bisedë të vështirë.
Kishim shkuar aq larg, për të mësuar fluturimin, kishim lënë pas soj e sorollop, që na pritnin e nuk donim të pësonim fatin e kolegëve tanë oficerë, të cilët i kthyen në Atdhe, siç thonin rëndom atëherë: “pako postale”. Bisedën e nisi shefi. Atij i merrej goja. Ishte, siç thonë korçarët: gagaç. U bëmë sy e veshë, të gatshëm të përpinim çdo fjalë të tij, me shpresë mos na dëftonte ndonjë gjë të re nga Shqipëria, për të cilën kishim mall.
Fjalët e para të shefit të madh ishin tepër të rënda e ç’orientuese për ne. Ai, mes asaj qetësie të frikshme, me zë të fortë por duke belbëruar tha: “P. . . o. . . j. . u. . . q. . . u. . . rr. . . a. . . sh. . . e. . . ve, përse nuk u pëlqen Kina?! Fjalët e tij ishin sikur të binte rrufeja, në qiell të hapët. E dëgjuam akuzën e tij dhe u strukëm në karriget ku ishim ulur. Shefi na ftoi ti përgjigjeshim por ne nuk na e mbante të flisnim. Heshtje.
Pas pak u ngrit studenti për pilot, i grupit të shturmanëve, Jorgo Tabaku, nga fshati Hoçisht i rrethit të Korçës. Shoku gjeneral, tha kurajozi: “Ne na pëlqen Kina por, kërkojmë të na plotësohen disa kushte, për të cilat ka mundësi të plota, por diçka pengon”. Atëherë, shtetari, pa gjetur fjalët që ta kundërshtonte logjikën e shokut tonë, kërkesat e të cilit ishin dhe tonat, me një gjest prej kapadaiu, i dha urdhër shoqëruesit të tij të bindur: “Këtë bashibozuk, kthejeni menjëherë në Shqipëri”! Memorie.al
