Rritja e kostos së jetesës ka mbërthyer të gjithë botën dhe gjithnjë e më shumë njerëz kanë frikë se si do ta kapërcejnë këtë krizë. Hulumtimet në neuroshkencë nxjerrin në përfundimin se truri ynë është jashtëzakonisht i përshtatur për të na ndihmuar të shpenzojmë para në mënyrë racionale, për fat të keq, jo gjithmonë.
Marrja e vendimeve të vështira përfshin pjesë të ndryshme të trurit që punojnë së bashku për të arritur një përfundim përfundimtar. Zakonisht, kur vendosim se çfarë të blejmë, një nga dy proceset aktivizohet në trurin tonë, të cilin psikologët e quajnë – “sistemi i vlerësimit” ose “sistemi i zgjedhjes”.
Sistemi i vlerësimit përfshin korteksin paraballor ventromedial (i cili përpunon konceptet e rrezikut dhe frikës) dhe sistemin e shpërblimit të trurit të përparmë bazal dhe rendit opsionet bazuar në vlerën e tyre të perceptuar dhe shpërblimin e mundshëm.
Për shembull, ne blejmë sende ushqimore në supermarket dhe kemi një buxhet të kufizuar. Mund të blejmë vezë për 30 denarë nga mbarështimi intensiv ose vezë nga pula të lira që kushtojnë 60 denarë.
Ne mund të blejmë vezë më të lira, edhe pse e dimë se nga pikëpamja etike është më mirë të mos i mbajmë pulat në kafaze të vegjël. Në këtë rast, ne e bazojmë zgjedhjen tërësisht në çmim, sepse sistemi i vlerësimit i shtyn njerëzit drejt opsionit që do t’u japë atyre shpërblimin më të mirë dhe më të menjëhershëm – në këtë rast, kursimin e parave.
Ndërkohë, sistemi i zgjedhjes është pjesë e punës së korteksit paraballor dorsolateral, i cili (gjerësisht) merret me arsyetimin, kujtesën dhe vendimmarrjen, si dhe me korteksin cingulat anterior dorsal dhe regjionin parietal.
Pra, ne jemi ende në supermarket, me vezë në shportë, duke menduar për të blerë një filxhan të ri sheqeri, sepse e vjetra na u prish. Ne gjejmë një që na pëlqen, por është mjaft i shtrenjtë. Na bën të ndryshojmë mendje.
Në situata të tilla, kur truri ynë përballet me pasiguri, korteksi paraballor bëhet më aktiv dhe pengon vendimet impulsive, gjë që nga ana tjetër imponon një neveri të natyrshme ndaj humbjes – në këtë rast, humbje parash.
Ndërkohë, një pjesë tjetër e trurit, korteksi i përparmë dorsal cingulat, ndihmon në përmirësimin e vendimmarrjes duke vonuar qëllimin tonë për t’i dhënë vetes kohë për të përpunuar opsione alternative, si për shembull kërkimi i një tenxhere më të lirë.
Aversion ndaj rrezikut
Të dy sistemet tregojnë se kur mendojmë për çmimet dhe kostot, biologjia e trurit tonë ka mënyra për të siguruar që ne të kërkojmë alternativa që mund t’i përballojmë – ose të paktën të na japin vlerë më të mirë për para.
Aversioni ndaj rrezikut natyror i ndihmon konsumatorët që përballen me pasigurinë financiare të zgjedhin më të lirën nga dy produkte të ngjashme në vend që të tërhiqen nga marka ose zakoni.
Pagesa për mallra më të shtrenjta bëhet një rrezik i shmangshëm. “Vlerat” e tjera, si besnikëria ndaj një prodhuesi të caktuar, bëhen pothuajse të parëndësishme për klientët pasi çmimi bëhet dominues.
Truri nuk funksionon gjithmonë ashtu siç duhet
Por ia vlen të kujtojmë se funksionet e trurit tonë nuk funksionojnë gjithmonë ashtu siç duhet. Shqetësimet financiare mund të jenë stresuese dhe hulumtimet tregojnë se stresi mund të ndikojë negativisht në mënyrën se si njerëzit marrin vendime. Ndodh, për shembull, kur përballemi me një humbje, ne “kërkojmë rrezik” dhe shpesh nxitojmë në vendime të nxituara të panevojshme.
Pjesërisht, kjo është për shkak se rritja e sekretimit të dopaminës i bën njerëzit të përqendrohen në shpërblime të menjëhershme dhe potencialisht të larta. Dikush që është nën stres dhe kërkon një kredi mund të zgjedhë lehtësisht një punë të rrezikshme që do të përkeqësonte gjendjen e tyre financiare.
Ekzistojnë gjithashtu prova që stresi i bën njerëzit të marrin në konsideratë informacione krejtësisht të parëndësishme (si krahasimi i numrave të rastësishëm me një normë interesi) në procesin e vendimmarrjes.
Në përgjithësi, vendimmarrja është një proces kompleks dhe ndërsa çdo gjë bëhet më e shtrenjtë, çmimi ka të ngjarë të bëhet një faktor gjithnjë e më dominues. Por ndërsa politikanët argumentojnë dhe kompanitë në të cilat mbështetemi rrisin çmimet, të paktën ne e dimë se truri ynë është i lidhur për të na ndihmuar të marrim vendime që do të na mbrojnë disi nga shkatërrimi i shkaktuar nga situata aktuale ekonomike.
